Uitspraken

De aangevoerde klachten hebben betrekking op de thema’s: (1) uitleg van de kwijtingsbepaling, (2) misbruik van bevoegdheid en beperkende werking van de redelijkheid en billijkheid, (3) onverschuldigde betaling en (4) passeren van bewijsaanbod.

In de onderdelen 1.0 en 1.2 wordt ’s hofs oordeel in rov. 3.4 inzake de in de toedelingsakte van 7 mei 2002 voorziene kwijting bestreden. Aldaar overweegt het hof onder meer: “In die akte – [toedelingsakte] – is onder meer ten aanzien van [verweerster 2] bepaald dat partijen elkaar over en weer volledig kwijting geven ten aanzien van de verplichtingen aangegaan bij de kavelruilovereenkomst “Over Betuwe-Oost” en in de akte geconstateerd. Tussen partijen staat vast dat partijen daarmee beoogd hebben elkaar over en weer kwijting te verlenen, te weten aan de zijde van ProRail voor de levering van de cultuurgrond en de betaling van de schadevergoeding en aan de zijde van [verweerders] voor de betaling van de koopsom voor de cultuurgrond.” Uit hetgeen het hof vervolgens in de rov. 3.6 t/m 3.9 overweegt en de conclusie die het hof daaraan in de eerste volzin van rov. 3.10 verbindt, te weten: “ProRail daarom geen nakoming meer kan vorderen”, valt af te leiden dat het hof onder verlenen van kwijting in de toedelingsakte verstaat het doen door partijen aan elkaar zonder nader voorbehoud van de toezegging dat zij elkaar niet meer zullen aanspreken ter zake van verplichtingen die in de kavelruilovereenkomst zijn aangegaan en in de toedelingsakte zijn geconstateerd, waaronder de verplichting aan de zijde van [verweerders] tot betaling van de koopsom voor de cultuurgrond. Het gaat dus niet om een louter constateren dat een verplichting is nagekomen.(4)(5) Deze uitleg van het hof van de kwijtingsbepaling acht ProRail onvoldoende begrijpelijk gemotiveerd in het licht van wat zij heeft gesteld omtrent de bedoeling van partijen bij en de ratio van die bepaling. Die stellingen van ProRail houden in dat aan de kwijting – de toezegging elkaar niet meer aan te spreken – wel een voorbehoud was verbonden, te weten het voorbehoud dat de betrokken verplichtingen zijn nagekomen.

De uitleg die het hof aan de kwijtingsbepaling geeft, is, naar het voorkomt, niet onbegrijpelijk. In de betrokken bepaling is geen voorbehoud als door ProRail verdedigd opgenomen. Daarenboven wordt in de bepaling met zoveel woorden aangegeven dat de van belang zijnde verrekeningen hebben plaatsgevonden, terwijl de toedelingsakte zelf bewerkstelligde dat de eigendom van de in de ruilverkaveling betrokken gronden overging op degenen die krachtens de kavelruilovereenkomst een aanspraak op eigendomsverschaffing konden maken. Anders gezegd, de kwijtingsbepaling is opgezet tegen de achtergrond dat de verplichtingen, waarop de verleende kwijting betrekking heeft, al zijn nagekomen. Met de uitleg van het hof strookt ook het eigen gedrag van ProRail. Zij roept nl. in haar brief van 21 juli 2005 zelf de vernietiging in van de kwijting wegens dwaling. Daarachter moet de gedachte steken dat de kwijting een haar bindende toezegging aan [verweerders] inhoudt zonder het voorbehoud dat de betrokken verplichtingen zijn nagekomen. Zou een dergelijk voorbehoud wel aan de kwijting zijn verbonden dan zou het doen van een beroep op dwaling geen goede zin hebben. Dan zou hebben kunnen worden volstaan met een beroep op het nog niet vervuld zijn van het voorbehoud.

Het beroep van ProRail op misbruik van bevoegdheid als bedoeld in artikel 3:13 BW verwerpt het hof in rov. 3.8 op twee gronden: (1) het beroep op een contractuele bepaling bij wege van verweer is geen bevoegdheid waarop artikel 3:13 ziet en (2) ProRail heeft onvoldoende zwaarwegende feiten en omstandigheden aangevoerd die tot het oordeel nopen dat [verweerders] misbruik van bevoegdheid maken door zich op de kwijting te beroepen. Mits zij juist zijn, kan ieder van deze twee gronden de verwerping van het beroep van ProRail op misbruik van omstandigheden dragen.

Onderdeel 2.1 heeft betrekking op de eerste grond tot verwerping van het beroep van ProRail op misbruik van bevoegdheid. In subonderdeel 2.1.1 daarvan wordt gesteld dat het hof blijk geeft van een onjuiste rechtsopvatting door te oordelen dat artikel 3:13 BW geen toepassing vindt omdat er in het onderhavige geval geen sprake is van een bevoegdheid in de zin van dat artikel. Dat wordt in subonderdeel 2.1.2 ook het geval geacht, indien het hof bij de eerste grond de opvatting zou zijn toegedaan dat in casu zou opgaan dat, zoals in lid 3 van artikel 3:13 BW is bepaald, uit de aard van de bevoegdheid volgt dat zij niet kan worden misbruikt.

De eerste door het hof gebezigde grond is ruim geformuleerd: er wordt heel algemeen gesproken van een beroep op een contractuele bepaling bij wege van verweer. Waarom bij een beroep op een contractuele bepaling bij wege van verweer geen sprake is van een bevoegdheid in de zin van artikel 3:13 BW, licht het hof niet nader toe. Deze zo algemeen geformuleerde opvatting komt niet juist voor. Wanneer de contractuele bepaling de verlening van een recht of bevoegdheid inhoudt, dan doet zich een geval voor waarin sprake is van een bevoegdheid in de zin van artikel 3:13 BW. Dat wordt niet anders doordat degene, aan wie dat recht of die bevoegdheid is verleend, van dat recht of die bevoegdheid gebruik maakt in het kader van een verweer tegen een vordering. De klacht in subonderdeel 2.1.1 is terecht voorgedragen.

Moet men anders concluderen, indien men de eerste grond invult en toepast met inachtneming van de contractuele bepaling waarom het in het onderhavige geval gaat, de kwijtingsbepaling in de toedelingsakte? Het beroep van [verweerders] op de hen verleende kwijting komt neer op het doen van een beroep op een afspraak van hen met ProRail dat deze laatste hen niet meer ter zake van de koopprijs voor de aan hen verkochte en geleverde compensatiegrond kan en zal aanspreken. Die afspraak houdt voor [verweerders] het recht (de bevoegdheid) in om, indien ProRail hen toch tot voldoening van de koopprijs aanspreekt, aan ProRail de toezegging tegen te werpen dat zij door ProRail niet meer in verband met de koopprijs zullen worden aangesproken. Dus ook wanneer men van de concrete kwijtingsbepaling uitgaat, komt men uit op de aanwezigheid van een recht of bevoegdheid waarvan [verweerders] tegenover ProRail gebruik hebben gemaakt, zodat nog steeds geconcludeerd kan worden dat de klacht in subonderdeel 2.1.1 terecht is voorgedragen.

De klachten in de onderdelen 2.2, 2.3 en 2.4 (subonderdeel 2.4.1) hebben betrekking op de tweede grond, waarop het hof het beroep van ProRail op misbruik van bevoegdheid afwijst.

Na eerst in subonderdeel 2.2.0 kort de aan de tweede grond gewijde overwegingen van het hof te hebben samengevat, volgt in subonderdeel 2.2.1 de aantekening dat ProRail haar beroep op misbruik van (de aan de kwijting te ontlenen) bevoegdheid heeft uitgewerkt vanuit twee in artikel 3:13 lid 2 genoemde categorieën van misbruik van bevoegdheid, te weten: (a) de uitoefening van de bevoegdheid geschiedt met een ander doel dan waarvoor deze is verleend en (b) [verweerders] hadden in redelijkheid niet tot de uitoefening van de bevoegdheid kunnen komen, in aanmerking genomen de onevenredigheid tussen het bij de uitoefening van de bevoegdheid betrokken belang en het door die uitoefening geschade belang. Dan volgt de klacht dat, indien het hof bij de beoordeling van het beroep van ProRail op misbruik van bevoegdheid een andere maatstaf heeft gehanteerd, het hof daarmee blijk heeft gegeven van een onjuiste rechtsopvatting.

Allereerst verdient opmerking dat in lid 2 van artikel 3:13 BW wel drie categorieën van misbruik van bevoegdheid worden opgesomd, maar dat die opsomming niet geldt als een limitatieve.(8) Dit betekent dat, wanneer de rechter niet die categorieën aanhoudt, daaruit niet reeds volgt dat de rechter blijk geeft van een onjuiste rechtsopvatting omtrent de figuur van misbruik van bevoegdheid. Verder wordt in het subonderdeel niet uit de doeken gedaan, waarin de onjuistheid van de opvatting bij het hof zou zijn gelegen.

In de subonderdelen 2.3.1, 2.3.2 en 2.3.3 zijn enige klachten opgenomen, die gemeenschappelijk hebben dat zij telkens op een verondersteld oordeel van het hof rusten. Bij het eerste subonderdeel is dat het oordeel dat partijen voorafgaande aan de toedelingsakte nog geen overeenstemming over de door [verweerders] verschuldigde koopprijs voor de compensatiegronden zouden hebben bereikt. Bij het tweede subonderdeel wordt verondersteld dat het hof geoordeeld heeft dat [verweerders] vóór het opmaken van de toedelingsakte er niet van op de hoogte zijn geweest dat zij een koopsom aan ProRail verschuldigd zijn geweest. Het veronderstelde oordeel bij subonderdeel 2.3.3 is dat [verweerders] zich bij de verlening van de kwijting zich niet ervan bewust zijn geweest dat die kwijting ook op de koopsom betrekking had. Voor alle drie veronderstelde oordelen geldt dat zij niet in het bestreden arrest voorkomen. Het hof gaat, voor zover hier van belang, ervan uit (a) dat (de rechtsvoorganger van) ProRail medio 2002 aan [verweerster 2] 5.48 ha. cultuurgrond heeft verkocht voor een bedrag van € 248.671,55 (rov. 3.1), (b) dat beide partijen er wel van zijn uitgegaan dat de kwijting in de toedelingsakte ook betrekking had op de betaling van de koopsom en zij beiden ten tijde van ondertekening van de toedelingsakte de voorstelling hebben gehad dat de koopprijs was meegenomen in de in de toedelingsakte vermelde verrekeningen en daarmee was voldaan, en (c) dat van de onjuistheid van die voorstelling pas later – in 2005 – is gebleken (rov. 3.5 en 3.6). De klachten in de subonderdelen 2.3.1 t/m 2.3.3 missen dan ook doel wegens gemis aan feitelijke grondslag.

Na een opsomming in subonderdeel 2.2.2 van wat ProRail heeft gesteld ter onderbouwing van haar beroep op de (twee categorieën van) misbruik van bevoegdheid door [verweerders] door hun beroep op de kwijting volgen in de subonderdelen 2.2.3 en 2.2.4 klachten over onvoldoende motivering van het oordeel van het hof tot verwerping van dat beroep in het licht van die stellingen.

Wat de motiveringsklacht in subonderdeel 2.2.3 betreft, voor zover daarbij wordt aangenomen dat het hof – in de eerste volzin van rov. 3.9 – het betoog van ProRail inzake misbruik van bevoegdheid heeft opgevat als enkel inhoudend dat [verweerders] een beroep doet op de kwijtingsbepaling in de wetenschap niet te hebben betaald, mist de klacht ook weer feitelijke grondslag. De meeste in subonderdeel 2.2.2 vermelde stellingen van ProRail ter staving van de beweerde misbruik van bevoegdheid heeft het hof in de rov. 3.4 t/m 3.8 in aanmerking genomen in het kader van het aldaar vermelden van feiten en omstandigheden, waarvan – zoals in subonderdeel 2.2.0 sub a t/ d ook wordt aangenomen – het hof uitgaat. De stelling van ProRail, waarnaar het hof in de eerste volzin van rov. 3.9 verwijst en die betrekking heeft op de verrijking die – naar [verweerders] beseffen – bij hen optreedt bij honorering van hun beroep op de kwijting, vormt intussen wel de meest zwaarwegende stelling van ProRail voor haar beroep op misbruik van bevoegdheid bij [verweerders] door zich op de kwijting te beroepen. Het hof komt tot zijn oordeel omtrent de door ProRail beweerde misbruik van bevoegdheid door [verweerders] door zich op de kwijting te beroepen door weging en waardering van deze stelling in samenhang met de eerder vermelde feiten en omstandigheden waarvan het hof uitgaat.

De motiveringsklacht in subonderdeel 2.2.4 komt hierop neer dat het hof met de omstandigheden, die in subonderdeel 2.2.0 onder a t/m d worden vermeld als door het hof aangehouden, zijn misbruik-oordeel niet voldoende heeft gemotiveerd. Die omstandigheden kunnen immers dat oordeel zonder nadere maar ontbrekende motivering niet dragen. Is dat het geval?

Voor zover ’s hofs misbruik-oordeel betrekking heeft op het beroep van ProRail op détournement de pouvoir aan de kant van [verweerders], kan omtrent de (noodzaak van) motivering van dat oordeel het volgende worden opgemerkt. Zoals hierboven in 2.2 al is geconstateerd, is de over en weer verleende kwijting te verstaan als een toezegging van partijen aan elkaar zonder nader voorbehoud dat zij elkaar niet meer zullen aanspreken ter zake van verplichtingen die in de kavelruilovereenkomst zijn aangegaan en in de toedelingsakte zijn geconstateerd, waaronder de verplichting aan de zijde van [verweerders] tot betaling van de koopsom voor de cultuurgrond. Aan die toezegging ontlenen [verweerders] het recht zich te verweren tegen een vordering van ProRail ter zake de voldoening van de koopprijs voor de aan hen geleverde compensatiegrond op de voet dat het ProRail niet meer vrijstaat hen ter zake van de koopprijs aan te spreken. Uit de opstelling van [verweerders] in het onderhavige geding blijkt duidelijk dat zij een beroep op de kwijting doen om de door ProRail jegens ingestelde vordering tot nakoming van de overeenkomst van koop en verkoop van compensatiegrond, te weten betaling alsnog van de koopprijs, te bestrijden in die zin dat ProRail hen voor de koopprijs niet meer kan aanspreken. Dit betekent dat het beroep van [verweerders] op de kwijting niet geschiedt voor een ander doel dan waarvoor deze is verleend. In het honoreren door het hof van het beroep van [verweerders] op de kwijting ligt een en ander zodanig duidelijk opgesloten dat het hof de afwezigheid van détournement de pouvoir bij [verweerders] niet nog eens met zoveel woorden hoefde aan te geven.

Een en ander voert tot de slotsom dat ook de motiveringsklachten in de subonderdelen 2.2.3 en 2.2.4 geen doel treffen.

In subonderdeel 2.4.2 wordt gesteld dat ProRail het beroep van [verweerders] op de hen in de toedelingsakte verleende kwijting ook heeft bestreden op de voet dat het beroep naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar is (artikel 6:248 lid 2 BW) en dat het hof heeft nagelaten hieraan aandacht te schenken. Voor zover dit laatste het gevolg is van de opvatting dat bij gebreke van misbruik van bevoegdheid er geen ruimte is voor een beroep op de derogerende werking van de redelijkheid en billijkheid, geeft het hof daarmee, zo wordt betoogd, blijk van een onjuiste rechtsopvatting. Is het hof niet van die opvatting uitgegaan, dan heeft het hof zijn uitspraak onvoldoende gemotiveerd, want dan heeft het niet duidelijk gemaakt waarom het beroep van ProRail op de derogerende werking van de redelijkheid en billijkheid niet opgaat.

In het bestreden arrest besteedt het hof inderdaad geen aandacht aan de derogerende werking van de redelijkheid en billijkheid. De verklaring hiervoor is te vinden in de door ProRail in appel uiteindelijk ingenomen proceshouding. In appel heeft ProRail in haar memorie van antwoord sub 86 wel aangevoerd, zij het meer terloops: “Uit hetgeen door ProRail in eerste aanleg en in de onderhavige memorie van antwoord naar voren is gebracht, kan worden geconcludeerd dat [verweerders] in deze omstandigheden van het geval zich in strijd met de goede trouw gedragen door ProRail aan de kwijtingsbepaling in de Akte te houden, terwijl zij ten tijde van het passeren van de Akte op de hoogte waren – of dit althans behoorde te weten - dat hierin niet de Koopsom was opgenomen terwijl dit tussen partijen wel was overgekomen.” Maar tijdens de pleidooizitting bij het hof wordt door de raadsman van ProRail opgemerkt (onder 2): “Gezien de grieven die [verweerders] tegen dat vonnis heeft opgeworpen staat in dit hoger beroep eigenlijk maar één echte inhoudelijke vraag centraal: maakt [verweerders] misbruik van bevoegdheid door te stellen dat hij de koopsom niet meer hoeft te betalen omdat ProRail hem op grond van de akte van toedeling finale kwijting zou hebben verleend?” Aan de derogerende werking van de redelijkheid en billijkheid wordt verder geen aandacht geschonken. Aan deze opstelling in appel van Prorail heeft het hof de slotsom mogen verbinden dat ook wat ProRail betreft de rechtsstrijd tussen partijen zich alleen richtte op de vraag of het beroep van [verweerders] op de kwijting misbruik van bevoegdheid oplevert. Dit betekent dat het hof niet ten onrechte geen aandacht aan de derogerende werking van de redelijkheid en billijkheid heeft geschonken en dat het hof ook geen blijk heeft gegeven van de beweerde verkeerde rechtsopvatting. De klachten in subonderdeel 2.4.2 slagen derhalve niet.

De klachten die bij thema 3 worden aangevoerd hebben betrekking op rov. 3.11, waar het hof met inachtneming van de devolutieve werking van het appel onderzoekt of de vordering van ProRail, voor zover deze op de primaire, door de rechtbank niet onderzochte grondslag van onverschuldigde betaling rust, voor toewijzing in aanmerking komt. Dat oor-deelt het hof niet het geval. Het enkele feit dat ProRail bevoegd was tot verrekening van het bedrag van € 276.710,29 met de koopsom, maakt niet dat het door haar voldane bedrag zonder rechtsgrond en daarmee onverschuldigd zou zijn, aldus het hof.

In onderdeel 3.1 wordt erover geklaagd dat ’s hofs oordeel in rov. 3.11 onvoldoende gemotiveerd is, want – kort gezegd – nu de kwijting, die partijen elkaar hebben verleend, ook betrekking heeft op de verplichting van ProRail om aan [verweerster 2] bij wege van schadevergoeding een bedrag van € 276.710,29 te betalen, heeft die kwijting tot gevolg gehad dat die verplichting is komen te vervallen zodat de betaling van genoemd bedrag zonder rechtsgrond is geschied.

Deze klacht strandt reeds hierop dat ProRail niet eerder het onverschuldigd betaald zijn van het bedrag van € 276.710,29 met een beroep op de kwijting heeft verdedigd. In cassatie is er niet de ruimte om voor het eerst die weg te bewandelen. Bovendien rust de klacht op de misvatting dat de kwijting tot verval van een verplichting leidt. Zoals hierboven in 2.2 uiteengezet, houdt de kwijting met betrekking tot een verplichting in een toezegging aan degene op wie de betrokken verplichting rust om hem niet meer ter zake van die verplichting aan te spreken. Dit betekent dat ook een betaling die na de kwijting plaatsvindt, geschiedt ter nakoming van een verplichting. Het vervallen van de verplichting als gevolg van de kwijting, zoals ProRail hier verdedigt, laat zich ook niet goed verenigen met het door haar in onderdeel 1.1. ingenomen standpunt dat het de bedoeling van partijen was dat de kwijting eerst zou worden verleend nadat de betrokken verplichting is nagekomen. In die situatie is de betrokken verplichting al vervallen als gevolg van de nakoming.

Aan de klachten in de onderdelen 3.3, 3.4 en 3.5 ligt ten grondslag het betoog dat ProRail heeft gesteld, dat de vordering van [verweerster 2] inzake de met ProRail overeengekomen schadevergoeding krachtens een daartoe gemaakte afspraak en daarmee overeenkomstig het in artikel 6:127 lid 1 BW bepaalde is verrekend met de vordering van ProRail inzake de koopsom, maar dat vervolgens feitelijk niet overeenkomstig die verrekening is gehandeld. De koopsom is abusievelijk niet in de toedelingsakte en de nota van afrekening opgenomen en er is door ProRail toch een bedrag van € 276.710,29 aan [verweerster 2] uitbetaald in plaats van een bedrag van € 28.038,74.

Het voorgaande betekent dat de klachten in de onderdelen 3.3, 3.4 en 3.5 op een geheel van stellingen rusten, waarvoor in de processtukken van ProRail, althans in die in appel, geen steun is te vinden. Dat brengt mee dat de klachten geen doel kunnen treffen reeds wegens gemis aan feitelijke grondslag. Dit geeft aanleiding om hier af te zien van een bespreking van iedere klacht afzonderlijk.

Bij thema 4 gaat het om een klacht tegen het passeren door het hof in rov. 3.15 van het door ProRail gedane bewijsaanbod, omdat de te bewijzen aangeboden feiten en omstandigheden, indien bewezen, niet tot een andere conclusie kunnen leiden.

De klacht slaagt reeds niet, omdat zij niet aan de aan een cassatieklacht te stellen eisen voldoet. Van een klacht waarom het hier gaat, mag worden verlangd dat concreet de feiten en omstandigheden worden opgesomd, waarvan de juistheid niet is aangenomen, maar die, indien bewezen, de rechter tot een ander dan het gegeven oordeel zullen brengen, althans kunnen brengen. Aan die eis wordt niet voldaan.