Uitspraken

Daarnaast behoren tot de stukken van het geding de volgende overeenkomsten:3

‒ een huurovereenkomst van het golfcomplex tussen de BV en huurder [C] BV;

‒ een (sub)huurovereenkomst van het complex tussen [C] BV en de Stichting [E] (hierna: de Stichting);

‒ een gebruiksovereenkomst ten aanzien van het complex tussen [C] BV en Vereniging [F] (hierna: de vereniging), en

‒ een financieringsovereenkomst ten aanzien van investeringen in en onderhoud aan het golfcomplex tussen [C] BV en de vereniging.

Aangegeven rendementsgrondslag: € 3.000.451

Bij: meerwaarde gebouwde eigendommen [B] € 302.970

Bij; waarde inventaris, overige vorderingen en liquide middelen € 16.974

Bij: waarde niet-vrijgestelde grond € 511.250

Af: meer in aanmerking te nemen schulden € 119.990

Totale rendementsgrondslag € 3.711.655

Belastbaar inkomen uit sparen en beleggen (* 4%) € 148.466

Hof

Artikel 5.3 Wet IB 2001 luidt voor zover van belang in cassatie:

1. De rendementsgrondslag is de waarde van de bezittingen verminderd met de waarde van de schulden.

2. Bezittingen zijn:

a. onroerende zaken;

b. rechten die direct of indirect op onroerende zaken betrekking hebben;

c. (…); d. (…);

e. rechten die niet op zaken betrekking hebben, waaronder geld en

f. overige vermogensrechten,

met waarde in het economisch verkeer

Artikel 5.7 Wet IB 2001 luidt voor zover van belang in cassatie:

1. Tot de bezittingen behoren niet:

(…) c. onroerende zaken die deel uitmaken van een ingevolge de Natuurschoonwet 1928 aangewezen landgoed, met uitzondering van de op deze landgoederen voorkomende gebouwde eigendommen

Artikel 1, tweede lid van de Natuurschoonwet 1928 (NSW) luidt voor zover van belang in cassatie:

2. Bij of krachtens algemene maatregel van bestuur worden regels gesteld inzake de voorwaarden waaraan een onroerende zaak moet voldoen om te kunnen worden aangemerkt als een landgoed. Die voorwaarden betreffen:

(…) f. Het soort gebruik dat van de terreinen en de opstallen wordt gemaakt

Artikel 2 rangschikkingsbesluit NSW luidt, voor zover van belang in cassatie:

1. Om als een landgoed te kunnen worden aangemerkt, dient een onroerende zaak te voldoen aan de volgende voorwaarden:

(…) het soort gebruik dat van de onroerende zaak wordt gemaakt, maakt geen inbreuk op het natuurschoon.

Artikel 10.9 Wet IB 2001 luidt:

1. Bij algemene maatregel van bestuur kunnen regels worden gesteld volgens welke voor de heffing van de inkomstenbelasting de werkzaamheden, rechten en verplichtingen van een rechtspersoon als bedoeld in het tweede lid, worden beschouwd als werkzaamheden, rechten en verplichtingen van haar gezamenlijke aandeelhouders.

2. Een rechtspersoon als bedoeld in het eerste lid, is een naamloze vennootschap of besloten vennootschap met beperkte aansprakelijkheid waarvan de bezittingen uitsluitend of hoofdzakelijk bestaan uit ingevolge de Natuurschoonwet 1928 aangewezen landgoederen en waarvan de werkzaamheden uitsluitend of hoofdzakelijk bestaan uit de instandhouding van die landgoederen.

Parlementaire behandeling artikel 5.3 Wet IB 2001

De regering heeft in de memorie van toelichting haar uitgangspunt bij het bepalen van de rendementsgrondslag voor hoofdstuk 5 Wet IB 2001 (hierna: box 3) als volgt toegelicht:5

Uitgangspunt van het voorgestelde systeem is – kort samengevat – dat een belastingplichtige voortaan bij wege van wetsfictie geacht wordt met de tot zijn rendementsgrondslag behorende vermogensbestanddelen (dat zijn bezittingen en schulden) altijd een bepaald netto-rendement te (kunnen) behalen dat in de belastingheffing kan worden betrokken; vandaar dat wordt gesproken over een forfaitair rendement.

Alsmede:6

Uitgangspunt is dat in beginsel alle bezittingen van een belastingplichtige, voorzover niet begrepen in box I of II, die in economische zin rendement kunnen opleveren onder de reikwijdte van het forfaitaire rendement vallen.

In de memorie van toelichting bij artikel 5.3, tweede lid Wet IB 2001 is omtrent de indeling in verschillende bezitscategorieën het volgende opgemerkt:7

In het tweede lid van artikel 5.1.3 [toelichting A-G: thans artikel 5.3, tweede lid Wet IB 2001] wordt uitgewerkt welke bezittingen tot de grondslag van de forfaitaire rendementsheffing worden gerekend. Daartoe wordt het begrip «bezittingen» gesplitst in zes categorieën vermogensbestanddelen of goederen (de onderdelen a tot en met f van het derde lid [toelichting A-G: bedoeld zal zijn het tweede lid]). Dit is een limitatieve opsomming. Het limitatieve karakter betekent dat slechts de opgesomde categorieën tot de grondslag behoren. In het verlengde van titel 1 van boek 3 van het Burgerlijk Wetboek wordt bij de indeling in categorieën gebruik gemaakt van het onderscheid tussen zaken en vermogensrechten. Zaken zijn tastbare objecten (het Burgerlijk Wetboek spreekt van voor menselijke beheersing vatbare stoffelijke objecten) die een onroerend (onderdeel a) of een roerend (onderdeel c) karakter kunnen hebben. Tegenover de (onroerende en roerende) zaken staan de zogenoemde vermogensrechten (onderdelen b, d, e en f). Dergelijke rechten zijn niet tastbaar (te denken valt aan een recht van vruchtgebruik op een onroerende zaak, een aandeel of een obligatie). Omdat dergelijke rechten voor de rechthebbende een bepaalde waarde vertegenwoordigen, maken zij deel uit van de grondslag van de forfaitaire rendementsheffing. Daarbij wordt er in de systematiek van de Wet inkomstenbelasting 2001 vanuit gegaan dat als een belastingplichtige de eigendom (een gerechtigdheid waarbij geen zakelijk of persoonlijk recht voor anderen op die zaak is gevestigd) van een zaak heeft, de zaak zelf de voordelen genereert. Indien een belastingplichtige de eigendom van een onroerende of roerende zaak heeft, wordt de waarde daarvan op grond van de onderdelen a en c van artikel 5.1.3, tweede lid, tot de grondslag gerekend. Alle andere vormen van rechten op onroerende of roerende zaken vallen onder de onderdelen b en d.

In aanvulling op het bovenstaande is – eveneens in de memorie van toelichting – opgemerkt:8

Bij de opsomming van de verschillende categorieën bezittingen is aangesloten bij de begrippen «zaken» en «rechten» zoals die voorkomen in het Burgerlijk Wetboek. In de Wet inkomstenbelasting 2001 worden deze begrippen in een andere context gebruikt en hebben daardoor een enigszins afwijkende betekenis. Hierna wordt dieper op de inhoud van deze begrippen ingegaan. Voorts wordt een nadere toelichting gegeven op het begrip «genotsrechten» (artikel 5.3.3, derde lid [toelichting A-G: thans artikel 5.22 Wet IB 2001]) en met name de verhouding tot het begrip «rechten».

Zaken versus rechten

Onder de werking van de Wet inkomstenbelasting 2001 is het, in tegenstelling tot bij de Wet op de inkomstenbelasting 1964, voor de bepaling van de voordelen uit sparen en beleggen niet meer van belang of er belastbare vruchten loskomen van de bron. Het vermogensbestanddeel wordt per definitie als fiscale bron aangewezen. Dit betekent dat niet alleen rekening gehouden moet worden met het feit dat vermogensbestanddelen bepaalde gebruiks- en genotsmogelijkheden kunnen bieden, maar ook dat vermogensbestanddelen waardemutaties kunnen ondergaan. In dit kader dient voorts bedacht te worden dat er rechthebbenden zijn waarbij beide elementen zich verenigen, maar ook personen die rechten hebben die slechts betrekking hebben op één van de genoemde elementen of een, al of niet beperkte, mengvorm daarvan. In het overgrote gedeelte van de gevallen zal de belastingplichtige het volledige gebruiks- en genotsrecht van bezittingen hebben en zal het risico van waardemutatie en tenietgaan (het belang) hem volledig aangaan. Reeds vanuit die optiek is het verdedigbaar dat met het fiscale begrip «zaak» slechts een dergelijke situatie bedoeld is. Ook vanuit de bedoeling om in de sfeer van de vrijstellingen enkel de waarde van bepaalde zaken zelf vrij te stellen, is verdedigbaar dat het begrip «zaak» enkel ziet op de situatie dat het volledige belang en het volledige gebruik/genot hem aangaan. De vrijstellingen dienen immers beperkt te blijven tot de waarde van de desbetreffende zaak en niet tot allerhande rechten die (geheel of gedeeltelijk) op (het gebruik of de waardemutatie van) die zaak betrekking hebben. Zo is het zeker niet de bedoeling dat een optie tot koop van een waardevol kunstwerk, waarbij niet de intentie bestaat om het kunstwerk te leveren maar enkel om het verschil tussen de uitoefenprijs en de waarde van de zaak te verrekenen, vrij te stellen. Met het begrip «zaak» is dus enkel bedoeld de situatie dat de belastingplichtige het volledige gebruiks- en genotsrecht én het gehele belang bij de waardemutatie van een goed heeft.

Naar aanleiding van het advies van de Raad van State is aangegeven dat ook een huurrecht kwalificeert als een genotsrecht in de zin van box 3, maar dat deze – onder zakelijke omstandigheden – gewaardeerd wordt op nihil:9

111. Periodieke gerechtigdheid

In onderdeel «Genotsrechten versus rechten» (toelichting op artikel 5.1.3 Wet IB’01) wordt gesteld dat bij een genotsrecht dat tegen een periodieke en zakelijke vergoeding wordt verleend, niet kan worden gesproken van een genotsrecht als bedoeld in artikel 5.3.3 Wet IB’01, omdat de (periodieke) gerechtigdheid en de schuldverplichting tegen elkaar wegvallen. Naar het oordeel van de Raad is dit in de systematiek van de Wet IB’01 niet juist; deze benadering past wel in de systematiek van de Wet VB’64. In de systematiek van de Wet IB’01 kwalificeert ook een periodieke gerechtigdheid tegen een periodieke vergoeding als genotsrecht zij het dat de waarde in het economische verkeer nihil is indien de vergoeding zakelijk is. Deze kwalificatie is van belang indien de vergoeding niet zakelijk is. In het economische verkeer krijgt de periodieke gerechtigdheid dan waarde. Anders dan in onderdeel «Rechten die direct of indirect op onroerende zaken betrekking hebben» kan dan ook niet gesteld worden dat een huurrecht niet tot de grondslag van het forfaitaire rendement wordt gerekend. Indien – zoals in het bijzonder in de familiesfeer wel voorkomt geen zakelijke huur is overeengekomen, heeft het huurrecht waarde in het economische verkeer; ook artikel 25c Wet IB’64 gaat van een dergelijke figuur uit. Veelal wordt dit aangeduid met de term «persoonlijke genotsrecht» maar deze term doet aan de figuur niet af. Evenmin de in de Beschikking van 13 april 1965, nr.B5/5978 (Korte toelichting Wet VB’64) verwoorde zienswijze dat tot de in artikel 4 bedoelde zaken niet behoren de verbintenisrechtelijke aanspraken welke een pachter of een huurder ontleent aan zijn rechtsverhouding tegenover de verpachter of verhuurder, aangezien deze zienswijze louter op doelmatigheidsgronden is gebouwd en overigens op theoretische gronden bestreden is. Ook het voorbeeld in de laatste alinea van dit onderdeel is niet goed te plaatsen. Door de «ongebruikelijk lange» vooruitbetaling van de huur heeft het huurrecht waarde in het economische verkeer gekregen. Uit dien hoofde is er reden deze waarde in de heffing te betrekken. Naar het oordeel van de Raad wordt ten onrechte gesproken over transformatie van het vooruitbetaalde bedrag in een vordering op de verhuurder. De Raad adviseert deze passages opnieuw te bezien.

111. In het onderdeel «Genotsrechten versus rechten» van de toelichting op artikel 5.1.3, staat dat een periodieke gerechtigdheid die tegen een periodieke en zakelijke vergoeding wordt verleend, niet valt onder het begrip genotsrecht zoals bedoeld in artikel 5.3.3 omdat de (periodieke) gerechtigdheid en de schuldverplichting tegen elkaar wegvallen. In het onderdeel «Rechten die direct of indirect op onroerende zaken betrekking hebben» staat in dit kader voorts dat een huurrecht (eveneens een periodieke gerechtigdheid) niet tot de grondslag van het forfaitair rendement behoort. In dat onderdeel wordt ook opgemerkt dat bij een «ongebruikelijk lange» vooruitbetaling van de huur het vooruitbetaalde bedrag in feite getransformeerd wordt in een vordering op de verhuurder. De Raad is van mening dat deze opmerkingen onjuist zijn. Hij is van mening dat een periodieke gerechtigdheid tegen een zakelijke en periodieke vergoeding wel als genotsrecht kwalificeert, zij het dat de waarde in het economische verkeer bij een zakelijke vergoeding nihil is. Indien de vergoeding echter onzakelijk is, krijgt de periodieke gerechtigdheid volgens de Raad wel waarde. Dit kan zich onder meer voordoen in de familiesfeer. Een gerechtigdheid voor een bepaalde periode tegen een betaling ineens voorafgaand aan die periode (bijvoorbeeld de vooruitbetaling van huur voor een «ongebruikelijk lange» periode), levert volgens de Raad geen vordering op de verhuurder op maar een gerechtigdheid (genotsrecht) met waarde in het economische verkeer. Het wetsvoorstel en de toelichting daarop is geschreven met als belangrijk uitgangspunt dat in beginsel alle vermogensbestanddelen die vanuit economisch perspectief bezien rendement (kunnen) opleveren, in de grondslag van de vermogensrendementsheffing dienen te worden betrokken. Tegelijkertijd stond voor ons ook vast dat voorkomen moest worden dat huurders van woningen die tegen een periodieke en zakelijke vergoeding gebruik maken van een woning, ter zake van dat huurrecht en de daar tegenover staande verplichting om periodiek huur te betalen, in de vermogensrendementsheffing zouden moeten worden betrokken. In verreweg de meeste gevallen zullen aan dergelijke huurcontracten immers zakelijke overwegingen ten grondslag liggen, zodat er van kan worden uitgegaan dat de twee afzonderlijke componenten van de overeenkomst – enerzijds het recht op de woning te gebruiken en anderzijds de verplichting om periodiek huur te betalen – per saldo geen waarde in het economische verkeer zullen hebben. Hetzelfde geldt mutatis mutandis voor pachtrechten. Naar aanleiding van de opmerkingen die de Raad hieromtrent maakt, hebben wij in artikel 5.3.1 van de wettekst een bepaling opgenomen die erin voorziet dat er bij de toepassing van de forfaitaire rendementsheffing van kan worden uitgegaan dat aan (de rechten en verplichtingen die samenhangen met) de hiervoor bedoelde zakelijke huur- en pachtovereenkomsten geen waarde in het economische verkeer wordt toegekend [toelichting A-G: thans is deze bepaling opgenomen in artikel 5.19, vierde lid Wet IB 2001]. Deze waardering op nihil is uitdrukkelijk niet van toepassing in situaties waarin de huur- of pachtovereenkomst onzakelijke elementen bevat. Ook de Raad is blijkens zijn advies van mening dat in dergelijke onzakelijke verhoudingen het huurrecht waarde in het economische verkeer verkrijgt. Voorts zal de waardering op nihil evenmin toepassing vinden in gevallen dat geen sprake is van een periodieke en gelijkmatige betaling van huur of pacht. Indien de huur voor een ongebruikelijk lange periode vooruit wordt betaald – bijvoorbeeld voor een periode van vijf jaar – zal het huurrecht moeten worden gewaardeerd met inachtneming van de reeds vooruitbetaalde huurpenningen. De memorie van toelichting is in overeenstemming gebracht met het vorenstaande.

In de memorie van toelichting staat onder het kopje ‘Genotsrechten versus rechten’, na wijziging naar aanleiding van het bovenstaande, te lezen:10

Wanneer een genotsrecht tegen een vergoeding ineens wordt gevestigd, dan is sprake van een gerechtigdheid tot voordelen welke kwalificeert als genotsrecht in eerdergenoemde zin. Te denken valt aan de vestiging tegen éénmalige vergoeding van een recht van vruchtgebruik of opstal. Bij een genotsrecht dat tegen periodieke en zakelijke vergoeding wordt verleend, is strikt genomen eveneens sprake van een gerechtigdheid tot voordelen. Tegenover deze gerechtigdheid tot voordelen staat echter een periodieke schuldverplichting. Te denken valt aan huur, pacht en erfpacht tegen een periodiek verschuldigde canon. De (periodieke) gerechtigdheid en schuldverplichting vallen in feite tegen elkaar weg. Artikel 5.3.1, vierde lid, voorziet er in dat in dergelijke situaties de rechten en verplichtingen die samenhangen met een dergelijke periodieke gerechtigdheid op nihil worden gewaardeerd. Uit de genoemde voorbeelden wordt duidelijk dat het begrip genotsrecht een breed scala aan persoonlijke en zakelijke (gebruiks)rechten omvat. De grenzen van dit gebied worden gevormd door enerzijds eigendom en anderzijds huur. Daar tussenin zijn vele soorten genotsrechten denkbaar, waarbij van geval tot geval bekeken zal moeten worden in hoeverre in economische zin sprake is van een gerechtigdheid tot voordelen in de zin van de genotsrechtendefinitie.

Parlementaire behandeling artikel 5.7 Wet IB 2001

In de memorie van toelichting is de achtergrond van artikel 5.7 Wet IB 2001 als volgt toegelicht:11

In onderdeel c is een regeling getroffen voor landgoederen in de zin van de Natuurschoonwet 1928. Deze landgoederen hebben naast een natuurwetenschappelijke waarde ook een culturele, historische en recreatieve waarde. Gezien het belang dat gehecht wordt aan natuurontwikkeling en natuurbehoud, is in de Wet inkomstenbelasting 2001 een gedeeltelijke vrijstelling opgenomen voor bepaalde onroerende zaken die tot een landgoed als bedoeld in de Natuurschoonwet 1928 behoren. Deze vrijstelling houdt in dat de ongebouwde gedeelten van het landgoed zijn vrijgesteld van de forfaitaire rendementsheffing. Het gebouwde gedeelte zal veelal de vorm hebben van een woning die ofwel in de eigenwoningregeling valt ofwel anderszins geëxploiteerd wordt en daarmee in de grondslag van de forfaitaire rendementsheffing valt.

Daarnaast merkt de regering in de nota naar aanleiding van het verslag het volgende op inzake het belang van (vol) eigendom in de sfeer van de vrijstelling die vervat is in artikel 5.7 Wet IB 2001:12

In de vermogensrendementsheffing, die overigens onderdeel uitmaakt van de inkomstenbelasting, is conform de huidige vrijstelling in de Wet op de inkomstenbelasting 1964 een vrijstelling opgenomen voor voordelen uit bosbezit. Daarnaast zijn ten opzichte van de Wet op de inkomstenbelasting 1964 twee nieuwe vrijstellingen opgenomen die op het «groene» vlak liggen; een vrijstelling voor natuurterreinen en een vrijstelling voor ongebouwde eigendommen van landgoederen in de zin van de Natuurschoonwet 1928. In antwoord op vragen van de leden van de VVD-fractie en de leden van de D66-fractie merken wij op dat de vrijstellingen slechts van toepassing zijn als de belastingplichtige de volle eigendom van de zaak heeft. Gelet op het feit dat met name in de sfeer van beperkte rechten nieuwe arbitrageruimte zal ontstaan, delen deze niet in de vrijstelling.

In het kader van het belastingplan 2009 merkt de regering in het verslag van een schriftelijk overleg over de hierboven bedoelde arbitrageruimte op dat het zou gaan om zogenaamde bloot-eigendomsconstructies die onder de werking van de Wet op de inkomstenbelasting 1964 (hierna: Wet IB 1964) in zwang waren:13

De leden van de fracties van de VVD en de ChristenUnie hebben vragen over landgoederen in de zin van Natuurschoonwet 1928 (hierna: NSW) waarop een zakelijk genotsrecht is gevestigd. Bij landgoederen waarop een zakelijk genotsrecht is gevestigd komen de houder van het genotsrecht en de blooteigenaar niet in aanmerking voor de vrijstelling voor landgoederen in artikel 5.7 van de Wet IB 2001. Dit is een uitvloeisel van het beginsel in box 3 dat vrijstellingen alleen gelden voor zaken in volle eigendom. De achtergrond van dat beginsel is dat onder de Wet IB 2001 zeker gesteld moet worden dat zich geen constructies met de blote eigendom en genotsrechten meer kunnen voordoen. Deze constructies waren onder de Wet IB 1964 een groot probleem en hebben tot een bijzonder gecompliceerde regelgeving geleid. Het zou niet verstandig zijn om op ad-hoc basis van het heldere beginsel in box 3 af te wijken. Hiermee wordt ook de eenvoud van het belastingstelsel gediend. Ik zie niet in waarom, zoals de leden van de fractie van de ChristenUnie aangeven, het onrechtvaardig zou zijn om een vrijstelling enkel te verlenen aan de volle eigenaar. Een onrechtvaardigheid kan evenmin worden afgeleid uit een verschil in behandeling in de Wet IB en in de NSW omdat deze wetten elk een eigen problematiek kennen met een daarop afgestemde eigen systematiek.

Parlementaire behandeling artikel 10.9 Wet IB 2001

De achtergrond van artikel 10.9 Wet IB 2001 is als volgt omschreven in de memorie van toelichting:14

Artikel 10.2.2 Rechtspersonen met natuurschoonwet-landgoederen

(...) Doel en strekking van de bepaling is vererving van landgoederen, zonder dat deze worden opgedeeld, te vergemakkelijken. De «Durchgriff» vindt plaats ten aanzien van naamloze vennootschappen of besloten vennootschappen met beperkte aansprakelijkheid waarvan de bezittingen uitsluitend of hoofdzakelijk bestaan uit landgoederen als bedoeld in de Natuurschoonwet 1928. Tevens moeten de werkzaamheden van deze vennootschappen uitsluitend of hoofdzakelijk bestaan uit de instandhouding van de landgoederen. Door de «Durchgriff» worden de activa en passiva en het ondernemingsresultaat van voornoemde lichamen toegerekend aan de aandeelhouders. Aldus kunnen de aandeelhouders gebruik maken van vrijstellingen in de inkomstenbelasting die betrekking hebben op inkomsten uit landgoederen.

Literatuur artikel 5.3

Over de interpretatie van de begrippen ‘zaken’ en ‘rechten’ voor box 3 in de Wet IB 2001 schrijft Heithuis:15

In de categorieën bezittingen van art. 5.1.3, tweede lid, Wet IB'01 [Toelichting A-G: thans artikel 5.3, tweede lid] komen begrippen voor die bekend zijn uit het civiele recht. Dit doet dan de vraag rijzen of de inhoud van deze begrippen volledig op civielrechtelijke leest is geschoeid of dat het fiscale recht er een eigen begripsbepaling op na houdt. In de memorie van toelichting wordt te dezer zake opgemerkt dat bij de opsomming van de verschillende categorieën bezittingen is aangesloten bij de begrippen 'zaken' en 'rechten' zoals die voorkomen in het Burgerlijk Wetboek. Er wordt echter tevens opgemerkt dat deze begrippen in de Wet IB'01 in een andere context worden gebruikt en daardoor een enigszins afwijkende betekenis hebben. Uitgangspunt is dus de civielrechtelijke betekenis van begrippen - bijvoorbeeld de definitie van zaken in art. 3:2 BW als voor menselijke beheersing vatbare stoffelijke objecten, welke definitie in beginsel dus ook geldt bij de uitleg van art. 5.1.3, tweede lid, onderdeel a en c, Wet IB'01 - maar fiscaalrechtelijk kan de aldus gevonden omschrijving bijstelling behoeven. Dit laatste geschiedt blijkens de memorie van toelichting reeds bij het begrip 'vermogensrecht' dat in de Wet IB'01 een ruimere betekenis heeft dan in het Burgerlijk Wetboek. Zo valt onder het begrip 'vermogensrecht' in fiscale zin ook de persoonlijke, niet-overdraagbare rechten, zoals het (persoonlijke) recht van gebruik van een woning, hetgeen in het Burgerlijk Wetboek niet het geval is. De memorie van toelichting bevat voorts een passage over het begrip 'zaken' versus 'rechten' waarin wordt gesteld dat met het begrip 'zaak' enkel is bedoeld de situatie dat de belastingplichtige het volledige gebruiks- en genotsrecht én het gehele belang bij de waardemutatie van een goed heeft. Met 'rechten' zijn dan blijkens de memorie van toelichting bedoeld al die situaties die niet onder het begrip 'zaak' vallen.

Over de behandeling van persoonlijke rechten in box 3 schrijft Heithuis:16

De memorie van toelichting vervolgt t.a.p. met de opmerking dat het begrip 'genotsrecht' een breed scala aan persoonlijke en zakelijke (gebruiks)rechten omvat, waarbij de grenzen worden gevormd door enerzijds eigendom en anderzijds huur. Daartussenin zijn, aldus de memorie van toelichting, vele soorten genotsrechten denkbaar, waarbij van geval tot geval zal moeten worden bekeken in hoeverre in economische zin sprake is van een gerechtigdheid tot voordelen in de zin van de genotsrechtendefinitie. Uit deze passage alsmede uit de toelichting op het voorgestelde art. 5.3.1, vierde lid, Wet IB'01 (zie hierna onderdeel 5.2) blijkt dat persoonlijke rechten, zoals huur- en pachtrechten, als een bezitting voor de vermogensrendementsheffing worden beschouwd. Deze opvatting wijkt af van hetgeen onder de huidige Wet VB 1964 geldt, namelijk dat huur- en pachtrechten geen bezitting zijn in de zin van art. 4, eerste lid, Wet VB 1964. Dit geldt zelfs als sprake is van een voordelig huur- of pachtcontract. Het is dan ook verrassend te moeten constateren dat dit onder de voorgestelde vermogensrendementsheffing kennelijk anders wordt en huur- en pachtrechten voortaan wel als een bezitting voor de vermogensrendementsheffing moeten worden beschouwd. Deze fundamentele koerswijziging is des te opmerkelijker, nu de definities in de voorgestelde vermogensrendementsheffing en de huidige vermogensbelasting, afgezien van de nadere invulling van het begrip 'bezittingen', woordelijk nagenoeg gelijk zijn aan elkaar. Gegeven deze zelfde wettekst valt mijns inziens niet in te zien waarom een huur- of pachtrecht onder de Wet IB'01 wel als een bezitting moet worden aangemerkt en onder de Wet VB 1964 niet. Mogelijk dat dit anders ligt als in het huur- of pachtrecht zodanige waardevolle investeringen zijn verricht, dat het huur- of pachtrecht is geëvolueerd tot een waardevol recht. Echter volgens de huidige leer vallen ook waardevolle huur- en pachtrechten niet onder de bezittingen van art. 4, eerste lid, Wet VB 1964. Dit betekent dat ik er, niettegenstaande de andersluidende toelichting, vooralsnog van uitga dat huur- en pachtrechten, gelet op de aan art. 4, eerste lid, Wet VB 1964 gelijkluidende wettekst, ook onder de vermogensrendementsheffing van de Wet IB'01 niet onder de bezittingen vallen van art. 5.1.3, tweede lid, Wet IB'01.

(…) Met ingang van 1 januari 2001 vallen deze persoonlijke rechten volgens de memorie van toelichting wel onder de bezittingen van de vermogensrendementsheffing van de Wet IB'01. Gelet op het feit dat de voorgestelde wettekst van art. 5.1.3 Wet IB'01 niet materieel afwijkt van het huidige art. 4 Wet VB 1964, trek ik de juistheid van de hierboven weergegeven opmerking in de memorie van toelichting dat in de Wet IB'01 ook de persoonlijke rechten - zoals huur- en pachtrechten en de persoonlijke rechten van gebruik en/of bewoning - als in de grondslag van de vermogensrendementsheffing te betrekken vermogensrechten moeten worden aangemerkt, in twijfel. 21 Mijns inziens vallen alleen de zakelijke rechten van vruchtgebruik en gebruik onder de bezittingen van art. 5.1.3, tweede lid, Wet IB'01, evenals dat onder de huidige vermogensbelasting het geval is.

Het bovenstaande geldt des te sterker als wordt bedacht dat op advies van de Raad van State aan art. 5.1.3, tweede lid, Wet IB'01 uitdrukkelijk de woorden 'met waarde in het economische verkeer' zijn toegevoegd. Dit is gedaan om helder te stellen dat de voor de vermogensbelasting ontwikkelde doctrine en jurisprudentie van de begrippen 'bezittingen' en 'schulden' voor de rendementsgrondslag van box III zijn waarde behoudt. Uit deze toevoeging blijkt dat het niet alleen moet gaan om een zaak of een recht, maar tevens dat deze zaak of dit recht een waarde heeft in het economische verkeer. Heeft de zaak of het recht geen waarde in het economische verkeer, dan is (ook) om deze reden geen sprake van een bezitting ex art. 5.1.3, tweede lid, Wet IB'01. Het begrip 'waarde in het economische verkeer' wordt dogmatisch omschreven als de vermoedelijke prijs, bij verkoop op dat ogenblik, te besteden door de beste koper, waarop mag worden gerekend, indien de verkoop op de voor het te waarderen goed gebruikelijke wijze en onder normale omstandigheden plaatsvindt, nadat zij op de gebruikelijke wijze is voorbereid. Hierin ligt (impliciet) besloten dat sprake moet zijn van een goed dat overdraagbaar is aan derden. Is het goed niet overdraagbaar aan derden, dan is er geen waarde in het economische verkeer vast te stellen. Persoonlijke rechten zijn vanwege hun strikt persoonlijke karakter niet overdraagbaar aan derden en hebben dus ook geen waarde in het economische verkeer. Ook om deze reden behoren persoonlijke rechten mijns inziens dus niet tot de bezittingen van art. 5.1.3, tweede lid, Wet IB'01, niettegenstaande de andersluidende opvatting van de bewindslieden van Financiën.

Freudenthal is het niet eens met Heithuis en merkt op over het in onderdeel 4.18 hierboven opgenomen standpunt:17

Naar mijn mening zijn beide standpunten van Heithuis onjuist. Uit het advies van de Raad van State, de tekst van de wet en de memorie van toelichting blijkt duidelijk dat de wetgever heeft willen breken met de gang van zaken onder de vermogensbelasting. Dat is ook niet verwonderlijk, nu die gang van zaken alleen op doelmatigheidsgronden was gebaseerd en eenieder duidelijk was dat op theoretische gronden dergelijke genotsrechten tot de bezittingen moesten worden gerekend. Juist nu de Raad van State heeft geadviseerd de bepaling van art. 5.3.1, vierde lid, op te nemen en de Raad van State aangeeft in theoretisch opzicht de oude praktijk niet correct te vinden en vervolgens de ambtenaren aan de wens van de Raad van State gehoor geven, is het mijns inziens niet verdedigbaar de wet en de memorie van toelichting te negeren. Daar komt bij dat de aanname van Heithuis aangaande het ontbreken van een waarde in het economische verkeer voor formeel niet-overdraagbare goederen op een te beperkte inschatting van de complexiteit van deze problematiek berust. In de vermogensbelasting worden immers tot de bezittingen onder omstandigheden ook de formeel onoverdraagbare goederen gerekend. Het is zeker niet zo dat per definitie onoverdraagbare goederen geen waarde in het economische verkeer zouden bezitten. In de vermogensbelasting wordt de extra draagkracht die het hebben van vermogen met zich brengt, in de heffing betrokken en die extra draagkracht komt ook tot uitdrukking in het hebben van een waardevol genotsrecht. Een waarde in het economische verkeer kan ook voortvloeien uit het feit dat een bepaald goed in de toekomst inkomsten en besparingen kan opleveren. Voorbeelden van de kwalificatie "bezitting" en de toekenning van een waarde in het economische verkeer ter zake van niet-overdraagbare goederen zijn vergunningen en stamrechten. Het is mijns inziens dan ook in zijn algemeenheid niet juist aan genotsrechten vanwege het niet-overdraagbare karakter ervan geen waarde in het economische verkeer toe te kennen en derhalve deze niet tot de bezittingen te rekenen die in de vermogensrendementsheffing kunnen worden betrokken.

Niessen c.s. 18 schrijven over het begrip ‘zaak’ in de zin van artikel 5.3 Wet IB 2001:

Het begrip ‘zaak’ verwijst louter naar het geval waarin de belastingplichtige het volledige gebruiks- en genotsrecht van bezittingen heeft, en waarin hem het risico van waardemutatie en tenietgaan (het belang) volledig aangaat. Met ‘rechten’ zijn bedoeld al die situaties die niet onder het begrip ‘zaak’ vallen. Dat wil zeggen alle gevallen waarin niet het volledige gebruiks- en het volledige belang bij de belastingplichtige berusten.

In de Cursus Belastingrecht19 is geschreven omtrent de behandeling van huurrechten in de Wet IB 2001:

In de Wet IB 2001 wordt afstand genomen van deze methodiek [toelichting A-G: de methodiek van het bepalen van het netto-vermogen onder de vermogensbelasting]. Uit de opsomming in art. 5.3, lid 2, van de vermogensbestanddelen die in de rendementsgrondslag zijn opgenomen, en de MvT op dat artikel blijkt dat de wetgever voortaan ook persoonlijke genotsrechten zoals huurrechten en pachtrechten tot de bezittingen wenst te rekenen, waarbij overigens een waardering op nihil wordt toegestaan voor die genotsrechten waarbij de zakelijke verhoudingen tussen belastingplichtigen voorop staan. (Zie IB.5.4.4). In art. 5.19, lid 4, wordt een waardering op nihil voorgeschreven voor genotsrechten die zijn verleend tegen een zakelijke vergoeding die wordt voldaan in regelmatig vervallende termijnen die betrekking hebben op een tijdvak van ten hoogste een jaar. Deze regel geldt ook voor de met deze genotsrechten samenhangende schulden. De behandeling van genotsrechten in de Wet IB 2001 verloopt dus duidelijk anders dan onder de VB het geval was.

Heithuis heeft zich overigens op het standpunt gesteld dat de fundamentele koerswijziging ten aanzien van genotsrechten niet te rijmen zou zijn met het in de vermogensrendementsheffing overnemen van het begrip ‘bezitting’ uit de VB. Naar zijn mening behoeven dan ook waardevolle huur- en pachtrechten niet tot de bezittingen te worden gerekend, ondanks de afwijkende wettekst en de tekst van de MvT. Als nevenargument voert hij hiervoor aan dat bezittingen alleen in aanmerking zouden behoeven te worden genomen indien deze een waarde in het economische verkeer hebben, en dat daarvoor alleen kwalificeren die goederen die overdraagbaar zijn aan derden. Aangezien hij huur- en pachtrechten als niet-overdraagbaar kenmerkt, kan volgens hem van een bezitting niet worden gesproken. Wij menen dat beide standpunten van Heithuis onjuist zijn. Uit het Advies Raad van State, de tekst van de wet en de Memorie van Toelichting blijkt immers duidelijk dat de wetgever heeft willen breken met de gang van zaken onder de VB. Dat is ook niet verwonderlijk, nu die gang van zaken alleen op doelmatigheidsgronden was gebaseerd, en het een ieder duidelijk was dat op theoretische gronden dergelijke genotsrechten tot de bezittingen moesten worden gerekend. Daarbij komt dat de aanname van Heithuis aangaande het ontbreken van een waarde in het economische verkeer voor formeel niet-overdraagbare goederen niet in overeenstemming is met hetgeen uit de jurisprudentie blijkt en waarop al is gewezen in IB.5.1.4.B hiervoor. Onder omstandigheden kunnen onoverdraagbare goederen wel degelijk een waarde in het economische verkeer bezitten (zie ook IB.5.1.4.C.c hierna). Genotsrechten dienen dus naar onze mening wel degelijk tot de bezittingen te worden gerekend, zodat alleen de waardering op nihil ex. art. 5.19, lid 4, de belastingheffing nog kan voorkomen.

Ook Stevens20 noteert dat allerhande rechten op onroerende zaken eveneens in box 3 vallen. Over huurrechten schrijft hij:

Aan een huurrecht, waar een zakelijke tegenprestatie tegenover staat die periodiek en verdeeld over de huurperiode wordt voldaan, wordt geen waarde in het economische verkeer toegekend. Dit betekent dat ingeval de verschuldigde huur voor een ongebruikelijk lange periode vooruit wordt betaald, het huurrecht wel moet worden gewaardeerd met inachtneming van de reeds vooruitbetaalde huurpenningen. Huurrechten waar geen zakelijke tegenprestatie tegenover staat, of waarvan de verschuldigde prestatie niet meer in overeenstemming is met de prijs die bij het aangaan van de overeenkomst op peildatum zou zijn bedongen, vertegenwoordigen waarde en behoren derhalve ook tot de rendementsgrondslag. Het recht van gebruik van bewoning valt eveneens onder de vermogensrendementsheffing (HR 11 juli 2008, V-N 2008/40.15).

Literatuur artikel 5.7

Omtrent de vrijstelling voor NSW-landgoederen staat het volgende te lezen in de Cursus Belastingrecht:21

In art. 5.7 is een vrijstelling opgenomen voor tot het (box 3-)vermogen van een belastingplichtige behorende (…) landgoederen in de zin van de Natuurschoonwet 1928, uitgezonderd de daarop voorkomende gebouwde eigendommen (art. 5.7, lid 1, onderdeel c). De in box 3 opgenomen vrijstellingen gelden alleen in geval van bezit van de volle eigendom. De vrijstelling kan dus niet worden toegepast op zakelijke genotsrechten die zijn gevestigd op in art. 5.7 genoemde landgoederen.1

De in art. 5.7 opgenomen vrijstellingen dienen ertoe de maatschappelijk wenselijke instandhouding van bossen en dergelijke te stimuleren.

Over de reikwijdte van de vrijstelling schrijven Niessen c.s.:22

De vrijstelling geldt slechts voor volle eigendom.

Bakker 23 schrijft over dit vereiste voor de vrijstelling:

Volgens de parlementaire behandeling van de Wet IB 2001 is de in art. 5.7 opgenomen vrijstelling alleen van toepassing indien de belastingplichtige voleigenaar is van de grond; de vrijstelling zou volgens de staatssecretaris niet van toepassing zijn op de in erfpacht of vruchtgebruik uitgegeven gronden (Kamerstukken II 1999/2000, 26 727, nr. 7). De hoofdgerechtigde/blooteigenaar dient derhalve de blooteigendomswaarde in het economische verkeer van de gronden tot zijn box-3-vermogen te rekenen. Overigens is het opmerkelijk dat deze beperking van de vrijstelling tot op heden niet in de wet is opgenomen.

Daarmee is ze mijns inziens ook aanvechtbaar. Immers, art. 5.7 stelt dat ongebouwde onroerende zaken, die deel uitmaken van een NSW-landgoed, niet tot de bezittingen behoren. En art. 5.3, tweede lid, definieert bezittingen als onroerende zaken of rechten die direct of indirect op onroerende zaken betrekking hebben. Ontegenzeggelijk is de blooteigendom een onroerende zaak, met als gevolg dat naar mijn mening ook de blooteigenaar een beroep kan doen op de vrijstelling en de NSW-gronden niet hoeft te rekenen tot zijn box-3-vermogen.

Kavelaars 24 schrijft over de reikwijdte van de vrijstelling:

Daarnaast worden in box 3 nader genoemde bezittingen vrijgesteld van heffing. Met name in de sfeer van NSW-landgoederen zijn er specifieke vrijstellingen van toepassing (art. 5.7 Wet IB 2001). Bossen, natuurterreinen, alsmede onroerende goederen die deel uitmaken van een NSW-landgoed, met uitzondering van de op deze landgoederen voorkomende gebouwde eigendommen, zijn vrijgesteld. Deze vrijstellingen zijn alleen van toepassing als men de volle eigendom van het betreffende vermogensbestanddeel heeft. Indien sprake is van een vruchtgebruik, erfpacht of economische eigendom van een NSW-landgoed, wordt de waarde van het recht van vruchtgebruik, erfpacht of de economische eigendom ter zake van het NSW-landgoed belast. De vrijstelling zou eveneens van toepassing dienen te zijn ten aanzien van de vruchtgebruiker, erfpachter, de bloot eigenaar, alsmede de economische eigenaar waarbij de instandhouding als voorwaarde zou kunnen worden gesteld.

Bruggink 25 is stelliger en meent:

Daar komt nog eens bij dat de eigenaar de volle eigendom van het landgoed moet hebben. De eigenaar van de blote eigendom of een beperkt recht komt niet voor de vrijstelling in aanmerking. Ten aanzien van het beperkte recht volgt dit uit de wet. Immers, in art. 5.7, lid 1, onderdeel c, Wet IB 2001 heeft de staatssecretaris alleen het begrip ‘onroerende zaken’ opgenomen en niet ‘rechten op deze onroerende zaken’. Ten aanzien van de bloot eigenaar blijkt dit uit de wetsgeschiedenis. Echter bij strikte lezing van art. 5.7 en art. 5.22 Wet IB 2001, komt de bloot eigenaar naar mijn mening wel degelijk voor de vrijstelling in aanmerking. Volgens de staatssecretaris zou met name in de sfeer van de beperkte rechten nieuwe arbitrageruimte ontstaan. Enige voorbeelden worden niet genoemd.

In de praktijk komt het regelmatig voor dat een eigenaar, met het oog op het verkrijgen van extra inkomsten om de exploitatie sluitend te krijgen, enige percelen of opstallen in erfpacht uitgeeft. Bij een dergelijke uitgifte verliest hij de vrijstelling en is hij aldus over de waarde van de blote eigendom jaarlijks belasting verschuldigd terwijl hiertegenover geen inkomsten staan. Ook in situaties waarin een vruchtgebruik is gevestigd, al dan niet krachtens erfrecht, werkt de regeling wel heel ongunstig uit. Zowel de vruchtgebruiker als de bloot eigenaar komen in dat geval niet voor de vrijstelling in aanmerking. De nietsvermoedende notaris die één van de meest gewenste testamentvormen voorschrijft, zal zeer bedrogen uit kunnen komen. Aan een eigenaar van een landgoed is dat toch niet uit te leggen. Dit temeer nu de staatssecretaris voor de zoveelste ‘uitzondering’ uitsluitend voorkoming van misbruik aanvoert welk misbruik zich nog nooit heeft voorgedaan resp. heeft kunnen voordoen. Overigens ben ik van mening dat de vrijstelling wel van toepassing zou moeten zijn op de blote eigendom, in ieder geval indien sprake is van de vestiging van een huurerfpacht (zie par. 1.2.2.2).

Schoenmaker 26 geeft eveneens aan niet in te zien welke arbitrageruimte de regering ziet met betrekking tot de vrijstellingen in box 3:

Blijkbaar staat de staatssecretaris nog steeds achter zijn standpunt dat de vrijstelling van NSW-landgoederen in box 3 (voor zover ongebouwd) niet van toepassing is als op het landgoed een beperkt genotsrecht is gevestigd. Ik heb al eerder in dit blad betoogd dat op deze visie wel het een en ander valt af te dingen (zie FBN 2002/52). Allereerst omdat zijn standpunt niet blijkt uit de wettekst. Verder is de motivering van de staatssecretaris in mijn ogen onvoldoende. Zijn enige onderbouwing die is neergelegd in de parlementaire stukken luidt: ‘Gelet op het feit dat met name in de sfeer van beperkte rechten nieuwe arbitrageruimte zal ontstaan, delen deze niet in de vrijstelling.’ (TK 26727, nr 7, blz. 521). Het is mij nog steeds niet duidelijk op welke situaties de staatssecretaris doelt. En waarom acht de staatssecretaris de faciliteit in de vorm van een vrijstelling wel van toepassing indien het landgoed in gebruik wordt gegeven zonder dat dit is vormgegeven in een zakelijk genotsrecht? Het is voor de praktijk jammer dat de staatssecretaris dit ‘ongemotiveerde’ standpunt met betrekking tot de inkomstenbelasting heeft verkondigd, omdat er nu toch een belemmering wordt opgeworpen om op een landgoed een recht van vruchtgebruik of erfpacht te vestigen. Het is voor mij de vraag of de doelstelling van de Natuurschoonwet (behoud van natuurschoon) hiermee gediend is.

Nu duidelijk is dat onder het begrip (onroerende) ‘zaak’ als bedoeld in artikel 5.3, tweede lid, onderdeel a Wet IB 2001 niet begrepen wordt een verhuurd landgoed, komt de vraag aan de orde of deze uitkomst ook geldt voor de NSW-vrijstelling. Deze opvatting ligt immers mede ten grondslag aan het door de Staatssecretaris voorgestelde middel, doch wordt niet gedeeld door belanghebbende. Deze vraag kan in principe eenvoudig bevestigend beantwoord worden gezien de volgende opmerking uit de parlementaire behandeling:

Ook vanuit de bedoeling om in de sfeer van de vrijstellingen enkel de waarde van bepaalde zaken zelf vrij te stellen, is verdedigbaar dat het begrip «zaak» enkel ziet op de situatie dat het volledige belang en het volledige gebruik/genot hem aangaan.45

Bovendien zou uit de parlementaire behandeling kunnen worden afgeleid dat de verhuur van een landgoed de vrijstelling minder noodzakelijk maakt. Ter rechtvaardiging van de wettelijke regel dat gebouwde eigendommen op een NSW-landgoed niet onder de vrijstelling vallen, staat in de memorie van toelichting immers te lezen:

Het gebouwde gedeelte zal veelal de vorm hebben van een woning die ofwel in de eigenwoningregeling valt ofwel anderszins geëxploiteerd wordt en daarmee in de grondslag van de forfaitaire rendementsheffing valt.52

Het Hof heeft in r.o. 7.11 geoordeeld dat tussen belanghebbende en huurder slechts een vergoedingsregeling is getroffen ten aanzien van de door huurder gedane investeringen:

Aangezien ten aanzien van het golfcomplex (de golfinrichting) geen recht van opstal is gevestigd, is de eigenaar van de grond (de BV) tevens eigenaar geworden van het golfcomplex. De BV is door natrekking juridisch eigenaar geworden van de investering in de golfgronden. Derhalve gaan ook de waardemutaties in de golfinrichting de BV aan, ook al zijn die investeringen door de huurder aangebracht. Met de rechtbank is het Hof van oordeel dat de partijen bij de overeenkomsten niet meer dan een vergoedingsregeling zijn overeengekomen voor de investering van de huurder in de golfbaaninrichting, van welke investering(en) de BV door natrekking eigenaar is geworden, waarbij de omvang van die vergoeding wordt begrensd door het verschil tussen de vrije waarde van het gehele golfcomplex en de waarde van de grond per dat moment. (…) Dat de vergoedingsregeling is gerelateerd aan voormelde waarden doet hieraan niet af.