Uitspraken

Art. 140 lid 1 Sr stelt strafbaar: deelneming aan een organisatie die het plegen van misdrijven tot oogmerk heeft12. Het vierde lid van dit artikel breidt het begrip ‘deelneming’ uit tot: het verlenen van geldelijke of andere stoffelijke steun en het werven van gelden of personen ten behoeve van de organisatie. Uit de wettekst volgt dat voor strafbaarheid niet is vereist dat de misdrijven waarop het oogmerk is gericht daadwerkelijk zijn begaan. Voor het bewijs van het vereiste oogmerk zal betekenis kunnen toekomen, onder meer, aan misdrijven die reeds zijn gepleegd in het kader van de organisatie, aan het meer duurzaam of gestructureerde karakter van de samenwerking, zoals daarvan kan blijken uit de onderlinge verdeling van werkzaamheden of onderlinge afstemming van activiteiten van deelnemers binnen de organisatie met het oog op het bereiken van het gemeenschappelijke doel van de organisatie en, meer in het algemeen, aan de planmatigheid of stelselmatigheid van de met het oog op dit doel verrichte activiteiten van deelnemers binnen de organisatie13.

Deelneming aan een organisatie die het plegen van misdrijven tot oogmerk heeft, betekent niet dat is voldaan aan de vereisten voor aansprakelijkheid naar burgerlijk recht. Aansprakelijkheid naar burgerlijk recht kan voortvloeien uit eigen onrechtmatig handelen; dat volgt uit de hoofdregel in art. 6:162 BW16. Daarnaast kan sprake zijn van aansprakelijkheid voor onrechtmatige gedragingen in groepsverband, als bedoeld in art. 6:166 BW.

Ook bij de verdere parlementaire behandeling van het wetsvoorstel werden de gekozen voorbeelden veelal ontleend aan gewelddadigheden bij rellen of bij uit de hand gelopen demonstraties. De vraag werd gesteld of grondrechten, zoals het recht op deelname aan een betoging, door de voorgestelde groepsaansprakelijkheid niet te zeer worden ingeperkt. De regering antwoordde dat niet iedere kans op onrechtmatig toebrengen van schade voldoende is om aan te nemen dat deze kans de aangesproken persoon had behoren te weerhouden van deelneming aan de demonstratie. Waar de grens precies ligt kan volgens de regering moeilijk anders dan aan de rechter worden overgelaten, gelet op de uiteenlopende gevallen waarin het artikel tot toepassing kan komen19. De regering sprak terecht over ‘uiteenlopende gevallen’. Ook in de vakliteratuur worden de gebruiksmogelijkheden van art. 6:166 lid 1 BW ruimer opgevat dan alleen gevallen van groepsgeweld20. Tekst en strekking van het artikellid staan niet eraan in de weg dat dit wordt toegepast indien vermogensmisdrijven in georganiseerd verband plaatsvinden.

In de fase van totstandkoming, en ook wel nadien, heeft art. 6:166 BW aanleiding gegeven tot discussie over de vraag, wat de rechtvaardiging is van een zo ver reikende aansprakelijkheid voor gedragingen van anderen. In de visie van Loth is deze bepaling bedoeld als een causaliteitsregel21: een tot de groep behorende persoon kan aansprakelijk worden gesteld, ook wanneer vaststaat dat hij niet degene is die de schade rechtstreeks heeft toegebracht22. Ten gunste van deze regel zijn praktische argumenten naar voren gebracht, zoals de bewijsnood waarin een slachtoffer komt te verkeren indien weliswaar duidelijk is dat de door hem geleden schade door of vanuit een bepaalde groep is aangericht, maar niet duidelijk is welk groepslid de schade van deze benadeelde heeft veroorzaakt. Daarnaast kunnen zich gevallen voordoen waarin groepsgedrag of het onderling ‘opjutten’ een psychische sfeer heeft geschapen waarin bepaalde onrechtmatige daden worden gepleegd, bijv. bij rellen of vechtpartijen tussen groepen voetbalsupporters23. Indien het slachtoffer ieder lid van de desbetreffende groep hoofdelijk kan aanspreken tot vergoeding van de gehele schade, vergroot dat zijn mogelijkheden tot verhaal. Het bepaalde in art. 6:166 BW heeft, zo beschouwd, een slachtoffer-beschermende functie.

Uitgaande van dit schema, leveren het derde en het vierde vereiste in deze zaak geen probleem op. Middelonderdeel I heeft slechts betrekking op het eerste en het tweede vereiste, waarop ik hieronder nader zal ingaan.

De term ‘groep’ heeft een gering onderscheidend vermogen. Het moet gaan om ten minste twee personen. Eenheid van tijd en plaats van de gedragingen wordt dikwijls genoemd als criterium om een groep af te bakenen met het oog op de aansprakelijkheidsvraag, maar is wettelijk niet een vereiste voor groepsaansprakelijkheid. Het aantal groepsleden is in beginsel onbegrensd: voorstelbaar is een vereniging waarvan talrijke personen deel uitmaken, die zich ophouden op plaatsen die geografisch ver uiteen liggen en die elkaar wellicht nog nooit hebben ontmoet. Hierbij kan worden gedacht aan een maffia-achtige organisatie of internationale drugstransporten, maar ook aan een cyber-aanval vanaf duizenden computers op een hier gevestigde website; aspecten van internationaal privaatrecht en rechtsmacht laat ik ditmaal onbesproken.

Voor handelen in groepsverband moet, als gezegd, worden voldaan aan een objectief en een subjectief criterium. De bijdrage van de deelnemer kan bestaan in fysieke verrichtingen, maar een geestelijke bijdrage kan onder omstandigheden al voldoende zijn om aansprakelijkheid te vestigen34. Zo kan degene die zich actief bezighoudt met het uitdenken van de plannen voor bepaalde gedragingen aansprakelijk zijn als groepsdeelnemer, ook als hij niet deelneemt aan de feitelijke uitvoering of daarbij niet aanwezig is. Eveneens kunnen aansprakelijk zijn degenen die vooraf dan wel tijdens de gebeurtenis actief opruien of ophitsen35. Een bijdrage die enkel bestaat uit de fysieke aanwezigheid van het tot schadevergoeding aangesproken groepslid ter plaatse zal doorgaans niet voldoende zijn voor aansprakelijkheid, maar is niet bij voorbaat uitgesloten: men stelle zich gevallen voor waarin een vijftal stevig gebouwde groepsleden zich dreigend posteert rondom het slachtoffer. Niet ieders bijdrage aan het geheel behoeft even groot te zijn36. Evenmin is gelijksoortigheid van ieders bijdrage een vereiste37. Als voorbeelden van het bijdragen op afstand van de plaats des onheils noemt Van Dam: het achter de ‘frontlinies’ leiding geven aan groepsgeweld, dan wel betrokkenheid bij de voorbereiding of catering daarvan38; elders noemde hij het voorbeeld van diefstal op grote schaal of het organiseren van een bankroof39.

De in alinea 2.9 bedoelde subjectieve verbondenheid dient erin te bestaan dat de gedragingen van de een plaatsvinden in een bewuste samenhang met de gedragingen van de ander. Dit vergt niet dat de deelnemers hun gedragingen bewust op elkaar afstemmen en nog minder een duidelijke samenwerking, waarbij ieder zijn gedragingen op die van de ander afstemt teneinde samen een bepaald resultaat te bewerkstelligen. Voldoende is dat de deelnemers bewust hun gedragingen in gemeenschap brengen met anderen: dat kan ook spontaan gebeuren. Van Dam spreekt in dit verband van ‘een gemeenschap van gemoederen’43. Voor bewuste samenhang is op zijn minst nodig dat blijkt van bewustzijn bij de individuele deelnemers dat anderen naast hen, met hetzelfde bewustzijn van gemeenschappelijk optreden, betrokken zijn bij de gedragingen waarvan de kans op het aldus toebrengen van schade hen had behoren te weerhouden. Handelen in bewuste samenhang veronderstelt niet dat de ene deelnemer precies op de hoogte is van wat de anderen doen. Voldoende is dat de deelnemer zich globaal ervan bewust is dat hij tezamen met anderen betrokken is bij gedragingen waarvan de kans op het aldus toebrengen van schade hem had behoren te weerhouden. Dat meer personen hebben meegedaan dan waarvan de deelnemer zich (aanvankelijk) bewust was, staat aan zijn aansprakelijkheid op grond van dit artikellid niet in de weg44. Niet nodig is dat de deelnemers elkaar persoonlijk kennen45.

De casus van rechtbank ‘s-Hertogenbosch 10 september 200848 vertoont enige verwantschap met de onderhavige zaak. De rechtbank was van oordeel dat deelneming van personen aan een criminele organisatie met als doel het plegen van woninginbraken nog niet betekent dat elke deelnemer aan die criminele organisatie op grond van art. 6:166 BW aansprakelijk kan worden gehouden voor een inbraak die een deelnemer aan die organisatie heeft gepleegd, wanneer hij met die concrete inbraak geen enkele bemoeienis heeft gehad. De rechtbank overwoog voorts:

Voor zover in dit geval al geoordeeld zou kunnen worden dat alle gedaagden gezamenlijk hebben deelgenomen aan een criminele organisatie (ex artikel 140 Wetboek van Strafrecht) met als doel het plegen van woninginbraken (…) betekent dat naar het oordeel van de rechtbank nog niet dat elke gedaagde hierdoor op grond van artikel 6:166 BW civielrechtelijk aansprakelijk kan worden gehouden voor elke inbraak die één van gedaagden pleegt, ook wanneer hij met die concrete inbraak geen enkele bemoeienis heeft gehad. De ‘gedraging in groepsverband’ bedoeld in artikel 6:166 BW ziet op de onrechtmatige handeling van de inbraak of heling en niet op het zijn van een crimineel samenwerkingsverband. Dit blijkt ook uit het door de verzekeraars aangehaalde arrest van het Hof ’s Hertogenbosch van 12 november 2002 (VR 2003, 133) waarin werd geoordeeld: “Hiermee (rechtbank: met de strafrechtelijke veroordeling van R.) staat tot op tegenbewijs vast dat R. heeft deelgenomen aan een criminele organisatie op het gebied van diefstal en heling van auto’s en dat hij zelf bij de heling van bedoelde auto’s persoonlijk betrokken is geweest, zodat er ten aanzien daarvan tot op tegenbewijs sprake is van onrechtmatig handelen van R. in de zin van artikel 6:166 BW”. Ook wanneer sprake is van deelname aan de criminele organisatie is derhalve persoonlijke betrokkenheid bij concreet onrechtmatig handelen een vereiste voor aansprakelijkheid ex artikel 6:166 BW.”

De klacht houdt in dat het hof hier een onjuiste, want te enge, uitleg heeft gegeven aan art. 6:166 lid 1 BW. In hun toelichting op deze klacht stellen eiseressen voorop dat de aansprakelijkheid ingevolge dit artikellid niet is beperkt tot gedragingen in turba (d.w.z.: tot onrechtmatige daden gepleegd tijdens wanorde, gewoel, gedrang of verwarring van een menigte mensen). Volgens de klacht heeft het hof ten onrechte niet onderzocht of de kans op het toebrengen van schade de gedaagden had behoren te weerhouden van hun gedragingen in groepsverband, althans heeft het hof niet gemotiveerd waarom dat onderzoek achterwege is gelaten. De toelichting wijst op de volgende, in hoger beroep door eiseressen aangevoerde stellingen:

- dat de gedaagden deel hebben uitgemaakt van een organisatie/groep die tot doel had het gezamenlijk plegen van ladingdiefstallen, heling van de aldus ontvreemde goederen en aan heling verwante delicten;

- dat eiseressen schade hebben geleden als gevolg van delicten, waarvan is vastgesteld dat zij zijn gepleegd door deze organisatie/groep;

- dat als gevolg van de strafrechtelijke veroordeling ter zake van overtreding van art. 140 Sr vaststaat dat gedaagden hebben deelgenomen aan een op het plegen van deze delicten gericht gestructureerd samenwerkingsverband.

Wat dit laatste betreft, kan ik kort zijn. Om te kunnen spreken van deelneming is eenheid in tijd en plaats van de gedragingen niet nodig; dit kwam hiervoor al aan de orde. Uit het bestreden arrest volgt niet dat het hof eenheid van tijd en plaats van de gedragingen heeft gezien als een vereiste voor aansprakelijkheid op grond van art. 6:166 lid 1 BW49. De vooropstelling in het middel dat aansprakelijkheid op grond van art. 6:166 lid 1 BW niet beperkt is tot gedragingen die in turba zijn begaan, lijkt mij juist. De klacht mist feitelijke grondslag waar eiseressen ervan uitgaan dat het hof die beperking heeft aangenomen.

De eerste volzin van rov. 4.2.1 is rechtens juist. De tweede volzin van de bestreden overweging (“Voor aansprakelijkheid van een persoon op grond art. 6:166 BW is nodig dat de desbetreffende persoon een onrechtmatige bijdrage aan het schadeveroorzakende feit kan worden verweten.”) heeft mogelijk aanleiding tot verwarring gegeven. Art. 6:166 BW onderscheidt twee onrechtmatige daden: de onrechtmatige gedraging vanuit de groep die rechtstreeks het letsel of andere schade heeft veroorzaakt en, daarnaast, een handelen in groepsverband dat onrechtmatig is omdat de aansprakelijk gestelde persoon op grond van de zorgvuldigheid die in het maatschappelijk verkeer betaamt jegens een ander zich van deelname had behoren te onthouden, in verband met de kans dat uit die gedragingen de handeling zal resulteren die de schade (rechtstreeks) veroorzaakt. Uit het vervolg van het arrest valt echter op te maken dat het hof dit onderscheid niet uit het oog heeft verloren.

In rov. 4.4.2, waar het gaat om de aansprakelijkheid van gedaagde 6 (de vader van [verweerder 2]), haalt het hof onder verwijzing naar rov. 4.2.1 een juiste maatstaf aan, namelijk of hij wist dan wel behoorde te begrijpen dat het groepsoptreden het gevaar schiep voor het ontstaan van de schade zoals deze is veroorzaakt. Het hof verwerpt zowel in rov. 4.2.1 als in rov. 4.4.2 de opvatting van eiseressen dat de strafrechtelijke veroordeling ter zake van art. 140 Sr voldoende is voor aansprakelijkheid op grond van art. 6:166 BW. Daarmee heeft het hof ook afstand genomen van de opvatting van eiseressen dat onder ‘gedragingen in groepsverband’ mede worden begrepen: het enkele feit van het lidmaatschap van een bepaalde groep en de betrokkenheid bij een ander, door leden van deze groep begaan delict. Het bestreden oordeel geeft niet blijk van een onjuiste rechtsopvatting. Met de in het geding gebrachte strafrechtelijke bewezenverklaring kunnen eiseressen weliswaar aantonen dat de betrokkene heeft deelgenomen aan een organisatie die het plegen van misdrijven als de onderhavige tot oogmerk had50, maar daarmee staat nog niet de (dubbele) onrechtmatige daad vast die voor aansprakelijkheid als bedoeld in art. 6:166 BW nodig is, noch de schade.

Ook al zou worden aangenomen dat met de strafrechtelijke bewezenverklaring is voldaan aan het subjectieve criterium (de vorengenoemde ‘gemeenschap van gemoederen’), dan is daarmee nog niet gegeven dat ook aan het objectieve criterium is voldaan. De redengeving van het hof sluit op zich niet uit dat een in strijd met een maatschappelijke zorgvuldigheid te achten bijdrage aan het onrechtmatige groepsgedrag geestelijk van aard is. De in het middelonderdeel genoemde stellingen van eiseressen in hoger beroep zeggen echter niets over de aard van de geleverde bijdrage. De stelling dat een gedaagde in groepsverband delict A heeft gepleegd, wil nog niet zeggen dat dit feit heeft bijgedragen tot het scheppen van een psychische sfeer die andere leden van de groep (in casu: de criminele organisatie) heeft gestimuleerd tot het plegen van delict B51. De klacht valt gedeeltelijk samen met de vraag of voor toepassing van dit artikellid nodig is dat komt vast te staan dat de gezamenlijkheid van het handelen de kans op schade verhoogt (zie 2.9 hiervoor). In de redenering van de wetgever is bepalend of de tot schadevergoeding aangesproken persoon wist althans behoorde te begrijpen dat het groepsoptreden het gevaar schiep voor schade zoals in concreto toegebracht.

Het voorgaande leidt tot de slotsom dat middelonderdeel I faalt. De overige klachten behoeven slechts kort bespreking.

Onderdeel 2 is gericht tegen het oordeel in rov. 4.4.3 dat uit de omstandigheid dat gedaagde 6 (de vader van [verweerder 2]) wist dat zijn zoon zich tezamen met anderen schuldig maakte aan het plegen van ladingdiefstallen, en ook uit het feit dat hij (op internet) voor zijn zoon prijzen opzocht van zaken die door zijn zoon of door de groep waartoe zijn zoon behoorde waren gestolen of nog zouden worden gestolen, nog niet voortvloeit dat hij − ten aanzien van enig specifiek strafbaar feit waardoor schade is ontstaan − kan worden beschouwd als een deelnemer in de zin van art. 6:166 lid 1 BW. Volgens de klacht is dit oordeel onbegrijpelijk in het licht van de volgende omstandigheden: (i) dat het hof in rov. 4.1.1, onder f, heeft vastgesteld dat gedaagde 6 bij onherroepelijk, op tegenspraak gewezen strafvonnis is veroordeeld voor schuldheling van een sleutelset; (ii) dat eiseressen hadden gesteld dat deze sleutelset behoorde tot de buit van de diefstal op 7 en/of 8 januari 2006 te Tegelen; (iii) dat het hof in rov. 4.9.1 heeft vastgesteld dat [verweerder 2], [verweerder 5], [verweerder 4] en [verweerster 6] ter zake van deze diefstal (onherroepelijk) strafrechtelijk zijn veroordeeld52.

De klacht gaat niet op, omdat eiseressen de veroordeling van gedaagde 6 ter zake van schuldheling hadden aangevoerd in het kader van de subsidiaire grondslag van hun vordering, te weten aansprakelijkheid van deze gedaagde op grond van art. 6:162 BW53. Het hof heeft deze stelling niet opgevat noch behoeven op te vatten als een onderbouwing van groepsaansprakelijkheid van gedaagde 6 (vader) op grond van art. 6:166 lid 1 BW.

Ten overvloede valt hierover het volgende op te merken. Het gaat in dit middelonderdeel om de diefstal op 7 en/of 8 januari 2006 te Tegelen54. Gedaagde 6 is vrijgesproken van deelneming aan een organisatie als bedoeld in art. 140 Sr. Het feit dat gedaagde 6 is veroordeeld voor schuldheling55 van een sleutelset, waarvan eiseressen hebben gesteld dat deze set is buitgemaakt bij de genoemde diefstal waarvoor [verweerder 2] en anderen door de strafrechter zijn veroordeeld, maakt het oordeel van het hof dat niet kan worden gezegd dat het gedrag van gedaagde 6 (in enigerlei opzicht) heeft bijgedragen tot onrechtmatige gedragingen vanuit de groep, niet tot een onbegrijpelijk oordeel. Het hof heeft deze schuldheling kennelijk beschouwd als te beperkt om te kunnen worden aangemerkt als bijdrage aan het groepsgebeuren. Dat oordeel is feitelijk van aard en niet onbegrijpelijk. Middelonderdeel 2 faalt.

Onderdeel 3 is gericht tegen rov. 4.7.4, waar het hof met betrekking tot de diefstal op 3 april 2005 te Ridderkerk56 heeft geoordeeld dat het enkele voorhanden hebben of verhandelen van (een deel van) de gestolen lading [verweerder 2] nog niet aansprakelijk doet zijn voor de schade die door de diefstal van de trekker met oplegger is veroorzaakt57. De veroordeling van [verweerder 2] ter zake van deelname aan een criminele organisatie die het plegen van dergelijke diefstallen tot oogmerk had is volgens het hof niet voldoende om hem wat betreft de diefstal van de voertuigen een persoonlijk onrechtmatig handelen te kunnen verwijten. De klacht houdt in dat het hof ten onrechte, althans zonder toereikende motivering, voorbij is gegaan aan het in rov. 4.6.3 vermelde feit dat [verweerder 2] tezamen met anderen door de strafrechter is veroordeeld voor een vergelijkbare diefstal in Beverwijk.

Voor zover deze klacht voortbouwt op de opvatting dat het deelnemen aan de organisatie als bedoeld in art. 140 Sr al voldoende is en betrokkenheid bij de schadeveroorzakende gebeurtenis niet nodig is om aansprakelijkheid op grond van art. 6:166 lid 1 BW te vestigen, deelt zij het lot van middelonderdeel 1. Voor zover met deze klacht is bedoeld dat reeds de betrokkenheid van [verweerder 2] bij een andere, vergelijkbare diefstal in Beverwijk het hof noopte tot de gevolgtrekking dat [verweerder 2] betrokken is geweest bij gedragingen in groepsverband die de kans op het toebrengen − door anderen − van schade op 3 april 2005 te Ridderkerk hebben vergroot en, zo doende, onrechtmatig jegens eiseressen heeft gehandeld, gaat het om een oordeel van feitelijke aard dat niet onbegrijpelijk is.

Onderdeel 4 is gericht tegen rov. 4.10.6, waarin het hof met betrekking tot de diefstal in Waardenburg58 heeft geoordeeld dat de vermeerdering van eis van TVM met € 32.250,- buiten beschouwing wordt gelaten als in strijd met een goede procesorde, mede in aanmerking genomen dat deze vermeerdering niet duidelijk kenbaar was voor de wederpartij. Het middelonderdeel klaagt dat het oordeel onbegrijpelijk is, omdat het hof in rov. 4.10.6 zelf aanduidt wat de vermeerdering van eis inhield. De constatering dat de wederpartijen de vermeerdering van eis niet als zodanig hebben onderkend, betekent volgens de klacht nog niet dat de wederpartijen deze vermeerdering van eis niet behoorden te onderkennen. Indien het hof van oordeel is dat gedaagden deze eisvermeerdering niet behoorden te onderkennen, is dat oordeel volgens eiseressen onbegrijpelijk in het licht van de in de cassatiedagvaarding genoemde gedingstukken. Reeds uit de aanhef van de memorie van grieven tevens wijziging van eis was kenbaar dat deze memorie een of meer wijzigingen van eis bevatte. Van een advocaat mag worden verwacht dat hij, na een dergelijke aanhef, erop bedacht is dat in het desbetreffende processtuk de eis wordt vermeerderd en dat hij nagaat of dat inderdaad is gebeurd. Indien het hof vanwege de omvang van de memorie van grieven tot het oordeel is gekomen dat gedaagden geen acht behoefden te slaan op de paragrafen in deze memorie waarin de eis werd gewijzigd, is dat oordeel volgens het middelonderdeel rechtens onjuist, althans ontoereikend gemotiveerd.

De memorie van grieven, die 144 pagina’s telt, draagt inderdaad de kop “memorie van grieven tevens wijziging van eis”, maar biedt de lezer verder weinig handreiking: deze memorie bevat een aantal wijzigingen van eis van verschillende eisende partijen en ten aanzien van verschillende gedaagden/geïntimeerden. De litigieuze vermeerdering van eis met € 32.250,- heb ik kunnen terugvinden op blz. 112 onder randnummer 234: eiseres 1 (TVM) zou krachtens lastgeving van oorspronkelijk eiseres 2 (Nationale Nederlanden, die in eerste aanleg optrad) dit bedrag in appel alsnog in eigen naam vorderen59. Hoe dit bedrag rekenkundig is verwerkt in de vordering, is in de memorie van grieven niet vermeld; in het petitum op blz. 143 is een ander bedrag genoemd. Het oordeel van het hof dat de wederpartij de litigieuze vermeerdering van eis niet als zodanig heeft begrepen, is feitelijk van aard en in cassatie niet bestreden. Dat oordeel is niet onbegrijpelijk, gelet op de inhoud van de memorie van antwoord en hetgeen nadien nog in de appelprocedure is gesteld. In het oordeel van het hof ligt onmiskenbaar besloten dat gedaagden/geïntimeerden de litigieuze eisvermeerdering ook niet hadden behoren te onderkennen. Dat oordeel acht ik niet rechtens onjuist noch onbegrijpelijk. Onderdeel 4 faalt.