Uitspraken

“4.5.1 Met inachtneming van hetgeen hiervoor in r.o. 4.4 is overwogen en van hetgeen [eiser] tijdens het pleidooi heeft verklaard voor zover inhoudende dat de kernvraag in deze zaak is of in elk geval uit het vonnis van 15 november 1990 van de rechtbank Roermond en het arrest van dit hof van 9 december 1992 volgt dat hij, [eiser], tenminste vanaf 9 december 1992 als bezitter van het perceel moet worden aangemerkt, leggen de grieven 1, 2 en 3 de vraag voor of [eiser] door verjaring eigenaar is geworden van het perceel. Deze drie grieven lenen zich voor een gezamenlijke beoordeling.

Subonderdeel a beklaagt de passage in rov. 4.5.1 over hetgeen [eiser] bij pleidooi heeft verklaard als onbegrijpelijk, nu [eiser] zijn standpunt in hoger beroep niet heeft beperkt tot de vraag of uit de uitspraken van 15 november 1990 en 9 december 1992 volgt dat hij tenminste vanaf 9 december 1992 als bezitter van het perceel heeft te gelden, maar hij dit bezitterschap na 9 december 1992 heeft onderbouwd met (andere) feiten en omstandigheden, onder verwijzing naar het bij grieven op p. 3 tot en met 6 gestelde, de akte na memorie p. 2, 2e en 4e alinea en plta h.b. p. 3 e.v., m.n. onder 13 e.v.

Subonderdeel b vervolgt dat het hof zich zodoende in het tweede deel van rov. 4.5.2 niet alleen diende af te vragen of uit voornoemd arrest van het Bossche hof volgt dat [eiser] bezitter was sinds 9 december 1992, maar op de door [eiser] daarvoor (kennelijk is bedoeld: verder nog) aangedragen feiten en omstandigheden had moeten ingaan (verwezen wordt opnieuw naar mvg p. 3 t/m 6 en de plta h.b. (integraal)), zodat het zich alleen beperken tot het arrest voor de bezitsvraag onjuist en onvoldoende (begrijpelijk) gemotiveerd is.

Toetsingskader 8

Men houdt ófwel voor zichzelf ófwel voor een ander. Wanneer iemand voor zichzelf houdt, sluit dat uit dat deze ook een ander als rechthebbende erkent. Het houden voor zichzelf vereist dan ook een naar buiten blijkende pretentie van toebehoren15. Van houden voor een ander is sprake wanneer de feitelijke macht wordt uitgeoefend zonder pretentie om dit voor zichzelf te doen. De houder erkent het recht van toebehoren van de rechthebbende16.

Aan houderschap is een rechtsverhouding gepaard met de rechthebbende van het goed. Dat hoeft geen voorafgaande contractuele verhouding te zijn, zoals [eiser] lijkt te bepleiten. Ook een niet wettelijk regelde rechtsverhouding, zoals bij vormvrije erkenning van een recht in de hierna uit te werken zin, kan op houderschap duiden.

Rank-Berenschot en Hijma en Olthof betogen dat houderschap doorgaans berust op een beoogde en voorafgaande rechtsverhouding tot de rechthebbende, maar dat er ook gevallen bestaan van houderschap zonder dat daarvan sprake is. Te denken valt aan joyriding en het even “lenen” van andermans fiets zonder diens toestemming. Beslissend is de wijze waarop men het goed tot zich neemt: voor zichzelf of niet17.

Van Schaick voegt hieraan toe dat tussen de houder en degene wiens betere recht hij erkent per definitie een rechtsverhouding bestaat. Dat wil niet zeggen dat het houderschap altijd voortvloeit uit een benoemde rechtsverhouding met de rechthebbende. De joyrider die tijdelijk, maar tegen de wil van de eigenaar, diens auto gebruikt, erkent doorgaans het betere recht van de eigenaar. In die erkenning ligt besloten dat hij in een (niet in de wet geregelde) rechtsverhouding staat tot de eigenaar van de auto18.

Bartels en Van Mierlo gaan uit van dezelfde opvatting en stellen (met verwijzing naar Van Schaick) dat van houden voor een ander sprake is wanneer degene die macht uitoefent dat doet krachtens een rechtsverhouding tot die ander. Een voorafgaande rechtsverhouding is hiervoor ook volgens hen niet vereist, net zomin als instemming of zelfs medeweten van degene voor wie men houdt19. Ik interpreteer dit zo dat ook zij ervan uitgaan dat in de erkenning door de houder van het betere recht van de eigenaar ligt besloten dat de houder in een rechtsverhouding staat tot deze eigenaar, al betreft het hier geen in de wet geregelde rechtsverhouding.

Ook Reehuis en Heisterkamp zitten op deze lijn. Zij betogen dat van houden voor een ander ook sprake is als de “houder” handelt met (vermeende) toestemming van de rechthebbende of op grond van diens (vermeende) gedogen, waarbij miskenning van het recht van de ander niet aan de orde is20.

Ik verwijs in dit verband verder naar de conclusie van plv. P-G de Vries Lentsch – Kostense vóór Gemeente Arnhem/[...] waarin zij stelt dat van houderschap ook sprake kan zijn zonder dat sprake is van een vooraf beoogde rechtsverhouding21. In gelijke zin NJ-annotator Snijders in zijn noot onder dit arrest. Hij noemt onder 5 als voorbeelden naast joyriding en het zonder toestemming lenen van een boek ook het geval dat de erfpachter, huurder of eigenaar van een perceel een gedeelte van een aangrenzend perceel bij de zijne voegt zonder de pretentie te hebben eigenaar te zijn, maar om te bezien “hoe ver hij met de eigenaar kan gaan.”22

Heersende opvatting in de literatuur lijkt dat en benoemde, voorafgaande rechtsverhouding geen constitutief vereiste vormt voor houderschap.

Uit het [.../...]-arrest valt wellicht af te leiden dat Uw Raad dit onderschrijft23. De instructieve NJ-noot van Verstijlen wijst er in 5-8 op dat de scheidslijn tussen gebruik op grond van (gedoog)toestemming van de eigenaar en daden van bezit waartegen de eigenaar niet optreedt, een vage is. Dat komt in onze zaak tot uiting en is (feitelijk) ten gunste van (gedoog)toestemming beslist door het hof.

Ook ik meen dat voor houderschap een rechtsverhouding in ruime zin (zoals een vorm van stilzwijgende bruikleen, waar de figuur uit onze zaak sterk aan doet denken24) voldoende is. Vaak zal dit een voorafgaande contractuele relatie zijn, maar noodzakelijk is dat niet. De figuur van erkenning van het betere of meerdere recht van de rechthebbende die een vorm van houderschap gedoogt, valt daar volgens mij ook onder.

De rechtsklacht in subonderdeel c gaat naar ik meen gelet op het toetsingskader niet op. Zo het hof hier al niet gewoon oordeelt dat sprake is van bruikleen – weliswaar in combinatie met niet teruggeven, maar waardoor niettemin uit dien hoofde sprake is van houderschap van [eiser] dat niet is omgezet in bezit – is kennelijk gelet op de stellingen van [verweerders] door het hof geoordeeld dat sprake is van (gedoog)toestemming door de zus het perceel voortgezet te laten gebruiken door haar broer. Ook [eiser] erkent bij s.t. onder 2.5 op zichzelf dat onder meer in zo’n geval van “(gedoog)toestemming” sprake is van een (al dan niet vermeende) rechtsverhouding tot de ander (en dus van houderschap) – zij het dat [eiser], op de proppen komt met de constructie dat hiervan in onze zaak geen sprake is, omdat hij zou gebruiken zonder recht of titel en er dus sprake is van een onrechtmatige toestand in plaats van houderschap. Ik denk dat het hof dit als houderschap – althans niet als bezit van de broer – kon kwalificeren zonder schending van rechtsregels. We zagen hiervoor dat van een rechtsverhouding noodzakelijk voor houderschap ook sprake kan zijn bij een niet wettelijk geregelde figuur als (gedoog)toestemming enerzijds gepaard aan erkenning anderzijds. De beslissing van het hof dat het enkele feit dat wordt geoordeeld dat van een vermeende rechtsverhouding geen sprake is, niet leidt tot bezit, komt al niet onjuist voor. Zeker niet, indachtig het interversieverbod, nu het hof benadrukt dat de broer zich ook naar eigen stellingen aanvankelijk bij herhaling en tot in 1996 heeft opgesteld als houder (pachter, later kandidaat-koper van het perceel, zij het dat de broer aan dat laatste bij appelpleidooi (plta h.b. 14-16) nog de draai probeert te geven dat dit niet als een erkenning van houderschap moet worden gezien, maar als een aanbod tot het aangaan van een vaststellingsovereenkomst).

Daar komt bij dat de zus ook een plausibele reden heeft verschaft voor deze (gedoog)toestemming tot voortgezet gebruik door haar broer. Zij dacht dat met de inmeting door het Kadaster van het perceel de eigendomsverhoudingen vastlagen, een vorm van rechtsdwaling die kan verklaren waarom zij de aangevangen executie op grond van de ontruimingstitel niet heeft doorgezet en heeft laten verjaren. Zij wilde zelf eigenlijk op het perceel bouwen, maar bestemmingstechnisch kon dat lange tijd niet, zodat zij het perceel niet echt zelf nodig had. Nu er mogelijk een bestemmingswijziging in het verschiet ligt, is dat inmiddels naar haar zeggen veranderd (vgl. cva/cve 24-25 en mva 27-32).

“Het hof laat dan nog daar dat [verweerders] wat dit betreft tijdens het pleidooi hebben aangevoerd dat [eiser] geen grieven heeft gericht tegen het oordeel van de rechtbank dat het feit dat de executie van de uitspraken van 15 november 1990 en 9 december 1992 niet is doorgezet en dat zij het gebruik zijn blijven gedogen, zodat hetgeen [eiser] daaromtrent in de akte na memorie heeft aangevoerd, tardief is en buiten beschouwing moet blijven (zie nr. 14 van hun overgelegde pleitaantekeningen32).”

Dit lijkt niet aanstonds te rijmen met grieven 2 en 3 (mvg 3.1 en 4.2, zie ook plta h.b. 28), waarin [eiser] uitdrukkelijk betwist dat [verweerders] het gebruik/bezit door [eiser] hebben gedoogd.

Ik heb mij nog wel afgevraagd of van de (gedoog)toestemming tot gebruik in deze zaak wel voldoende is gebleken, maar lees de klachten niet duidelijk genoeg in deze sleutel. Voor wat het waard is en nog verder terzijde: de zus is wel altijd OZB en waterschapsbelasting blijven betalen bijvoorbeeld.

Als hiervoor aangeduid in 2.4 heeft het hof geoordeeld dat hetgeen [eiser] aandraagt ter onderbouwing van zijn bezitsclaim in aanvulling op zijn stelling dat bezit al volgt uit het arrest uit 1992, als niet genoegzaam, want onvoldoende steekhoudend heeft te gelden.

In feitelijke instanties heeft [eiser] daartoe het volgende aangevoerd.

Bij grieven (mvg 2.1-2.4, 3.1-3.3, 4.1-4.3) stelt [eiser] dat door het arrest van het hof in 1992 waaruit blijkt dat geen sprake (meer) was van pacht een nieuwe situatie was ontstaan (zijn houderschap is daardoor “tussentijds beëindigd”, mvg 4.1) en hij zich nadien ook niet meer op het standpunt heeft gesteld dat hij pachter was, zich niets heeft gelegen laten liggen aan de ontruimingstitels en de kadastrale opmeting en registratie en in weerwil van de aanspraken van zijn zus de grond is blijven gebruiken, waardoor hij de grond in bezit had. De handeling bedoeld in art. 3:111 BW die hem van houder tot bezitter heeft gemaakt, is de vordering van [verweerders] die heeft geleid tot de verjaarde ontruimingstitels. Van gedogen van zijn bezit is geen sprake (overigens volgens [eiser] een bevrijdend verweer, waarvan [verweerders] de bewijslast dragen), gelet op de procedures die hebben geleid tot het arrest van het Bossche hof van 9 december 1992 en de aangevangen (maar niet doorgezette) executie daarvan. Ook zijn tussen broer en zus geen afspraken gemaakt over het gebruik van de grond en gedogen vergt een actieve houding van [verweerders]

In de akte na memorie (p. 2, 2e t/m 4e alinea) stelt [eiser] dat zijn bezit zich uitte (en nog steeds uit) in het gebruik en afbakening van het perceel door [eiser] op dezelfde manier als zijn overige eigendommen; het perceel is onlosmakelijk onderdeel gaan uitmaken van een geheel van zes delen die bij de verdeling werden gecreëerd en [eiser] vervolgens heeft gekocht van zijn andere broers en zussen (op het perceel van [verweerster 1] na). [eiser] heeft hier asperges op geteeld en de grond als camping gebruikt (onder verwijzing naar schriftelijke getuigenverklaringen van omwonenden). Nu zijn zus zijn recht van meet af aan heeft betwist, is sprake van overgang van houderschap in bezit. Van bezit van [verweerders] is geen sprake gelet op de uiterlijke verschijningsvorm. Zij zijn nooit gebruikers geweest en ook na de verkregen ontruimingstitels hebben zij zich nooit om de grond bekommerd.

In de plta h.b vanaf 13 geeft [eiser] aan dat het aankoopverzoek aan zijn zus uit de brief van 1996 in context moet worden gelezen. Na verdeling van de zes percelen onder de zes kinderen [eiser] in 1974 heeft [eiser] vijf van de zes delen in eigendom gekregen, maar ze altijd alle zes tezamen gebruikt, dus ook het deel van [verweerders] Hij wilde op het betwiste perceel een varkensstal bouwen, maar dat leidde tot complicaties en een geschil met zijn zus en hij wilde in 1996 een totaalregeling treffen, waarbij hij zijn claim tegen zijn zus zou laten vallen tegen een “notariële overdracht” van het perceel aan hem voor “een beperkte vergoeding”. Het aanbod is geen erkenning van zijn houderschap, maar een aanbod voor een vaststellingsovereenkomst. [eiser] ziet in de door hem geplante bomen die altijd op het perceel zijn blijven staan een bevestiging van zijn bezit. Voor landbouwgrond is niet ongebruikelijk dat dit niet omheind is. Visueel is niet vast te stellen waar het eigendom van [eiser] ophoudt en het kadastrale perceel van [verweerders] begint. Het perceel maakt visueel één geheel uit van het totale landbouwperceel waarvan [eiser] voor 5/6e eigenaar is en dat hij ook in z’n geheel exploiteert. Op zich is juist dat de pretentie van houderschap voor zichzelf aan de eigenaar kenbaar moet zijn, maar uit het ontbreken van omheining valt in deze situatie juist houderschap voor zichzelf af te leiden. [eiser] oefent de feitelijke macht uit over het perceel door er asperges te kweken, paarden te weiden en een camping te exploiteren en dat doet naar verkeersopvatting het bezit van [verweerders] teniet (onder verwijzing naar HR 18 september 2015, ECLI:NL:HR:2015:2743).

Ook dit subonderdeel kan niet slagen, omdat het uitgaat van een verkeerde lezing van het arrest. Na zijn hiervoor besproken oordeel dat geen steekhoudende feiten zijn gesteld die [eiser]’ bezitsclaim kunnen dragen, overweegt het hof vervolgens dat verder niet is gesteld of gebleken dat hij [verweerders] heeft meegedeeld bezitter te zijn. Die passage staat dus niet op zichzelf, omdat al eerder is geoordeeld dat geen steekhoudende feiten zijn verschaft die op bezit in plaats van houderschap wijzen, zodat het hof niet oordeelt dat bij gebreke van een mededeling aan de eigenaar “ik ben bezitter”, geen sprake kan zijn van bezit.

Van onbegrijpelijkheid is hier geen sprake. Als op zich wel uit gestelde feiten zou kunnen worden afgeleid dat er naar verkeersopvatting sprake was van bezit (maar dat is hier naar het feitelijk oordeel van het hof niet zo, zoals we hebben gezien), dan nog kan het interversieverbod er aan in de weg staan dat dit juridisch kwalificeert als bezit35. [eiser] diende het recht van [verweerders] openlijk te betwisten en zich daar ook naar te gedragen wil hij het interversieverbod kunnen doorbreken. Het hof oordeelt dat daarvan geen sprake is en dat is gelet op het betoog in feitelijke instanties dat hiervoor de revue is gepasseerd niet onbegrijpelijk.

Ook dit is niet onbegrijpelijk. Gedoeld wordt hier klaarblijkelijk op het volgende. In zijn akte na memorie (eerste pagina) heeft [eiser] aangevoerd dat er twee momenten zijn waarna [eiser] als bezitter moet worden aangemerkt. Als tweede merkt [eiser] het moment aan waarop in rechte wordt vastgesteld dat het gebruik van het perceel door [eiser] onrechtmatig is (dus de uitspraken van 15 november 1990 en 9 december 1992 – waar het hof in rov. 4.5.2 over oordeelt dat hieruit niet voortvloeit dat [eiser] bezitter is geworden van het perceel). Dit standpunt huldigde [eiser] ook al bij grieven onder 2.4 en 4.1. Het eerste moment is volgens de akte na memorie de beëindiging van de pacht tussen [eiser] en de moeder van partijen. Volgens [eiser] is na de opvolging onder bijzondere titel door [verweerders] geen sprake geweest van impliciete of expliciete bruikleen of gedogen – er was sprake van onrechtmatig gebruik. Toen de eigendom werd overgedragen hadden feitelijke handelingen van [verweerders] overgang van het bezit moeten bewerkstellingen. De grond is echter niet in bezit genomen door [verweerders], zo luidt dit betoog van [eiser] bij akte na memorie, p. 1, 2e alinea. Dit argument wordt in deze akte voor het eerst naar voren gebracht en dat komt bij pleidooi niet meer terug, zo volgt uit de plta h.b. en het zittingsp-v.

Bij appelpleidooi voert [eiser] bij herhaling aan dat hij (pas) na de hiervoor genoemde uitspraken als ondubbelzinnig bezitter kan worden aangemerkt en daarvóór als niet-ondubbelzinnig bezitter, omdat sprake was van een onrechtmatige situatie (plt h.b. 12 en 27). Zie ook het zittingsp-v, p. 2: “Mr. Van Binsbergen verklaart dat in deze zaak is vastgesteld dat sprake was van een onrechtmatige situatie op grond van het vonnis van 15 november 1990 en het arrest van 9 december 1992. Dat wil zeggen dat [eiser] in elk geval vanaf het moment waarop die onrechtmatigheid is vast komen te staan bezitter is van het onderhavige perceel.”

Dat het hof hieruit afleidt dat het bij akte na memorie opgevoerde eerste moment van bezit van [eiser] kennelijk niet langer gehandhaafd wordt, gelet op wat bij pleidooi is aangedragen, is dus goed te volgen en overigens als uitleg van gedingstukken voorbehouden aan het hof als feitenrechter.

“4.7 Het hof gaat voorbij aan het aanbod van [eiser] om te bewijzen dat hij het perceel in bezit heeft gehad, alleen al omdat hij geen, in elk geval niet voldoende concrete feiten heeft genoemd waaruit dit juridisch bezit kan worden afgeleid. Daarnaast en voor het overige gaat het hof aan zijn bewijsaanbod voorbij als niet ter zake dienend en/of als onvoldoende concreet en feitelijk.”

Het betreffende bewijsaanbod van [eiser] luidt als volgt (mvg, p. 7):

“Bewijsaanbod

Voor zover het gerechtshof oordeelt dat op appellant enige bewijslast dragen, biedt appellant aan zijn stellingen door het horen van getuigen te bewijzen. Dit aanbod geldt in het bijzonder (maar niet uitsluitend) de volgende stellingen van appellant

- de stelling dat appellant het perceel in bezit heeft gehad

- De stelling dat appellant door verjaring de eigendom heeft verkregen.”

Subonderdeel a klaagt dat het passeren van het bewijsaanbod om [eiser]’ bezit te bewijzen onjuist of on(voldoende) begrijpelijk is gemotiveerd voor zover wordt overwogen dat [eiser] geen voldoende concrete feiten noemt die juridisch bezit kunnen duiden, met verwijzing naar onderdeel I.a en onderdeel II.a.

Subonderdeel b richt een overeenkomstige klacht tegen de overweging dat [eiser]’ bewijsaanbod niet ter zake dienend of onvoldoende concreet en feitelijk is.