Uitspraken

Omdat sporen van braak ontbreken en omdat [slachtoffer 1] nooit voor onbekenden de deur van het slot haalde, gaat de politie ervan uit dat de dader een bekende van haar is geweest. Op 18 maart 1984 wordt verzoeker, een vriend van [slachtoffer 1] , als verdachte aangehouden. Hij blijkt eerder als getuige te hebben gelogen over zijn aanwezigheid bij de woning van de slachtoffers op 4 maart 1984. Hierna stokt het onderzoek echter, waarna de voorlopige hechtenis van verzoeker enige tijd later wordt opgeheven. Op 7 november 1984 wordt het gerechtelijk vooronderzoek gesloten.

Jaren later, kort voordat de onopgeloste zaak verjaart, besteedt misdaadverslaggever Peter R. de Vries aandacht aan de zaak. Hij spoort een voormalig partner van verzoeker op, te weten getuige [getuige 1] , die vervolgens een voor verzoeker belastende verklaring aflegt. Haar verklaring vormt uiteindelijk aanleiding om het onderzoek - bijna achttien jaar later - te heropenen. Hierna melden zich meer getuigen. Twee voormalig medegedetineerden van verzoeker ( [getuige 3] en [getuige 4] ), verklaren – evenals [getuige 1] - dat zij van verzoeker hebben gehoord dat hij – verzoeker – een vrouw en (haar) twee kinderen heeft vermoord. Een andere voormalige partner van verzoeker ( [getuige 5] ) vult in 2002 haar reeds in 1984 afgelegde verklaringen aan en zegt onder meer dat verzoeker zich bij haar heeft schuilgehouden voor de politie – in de uren voordat de slachtoffers werden ontdekt - en haar bij die gelegenheid heeft gevraagd om een (bloed)vlek uit zijn jas te wassen. Tevens wordt een NN-verklaring afgelegd door een vrouw met de status van bedreigde getuige. Zij stelt dat verzoeker haar heeft verkracht en vervolgens tegen haar heeft gezegd: “Je houdt je bek dicht. Je zegt niets, anders dan kill ik je, net als die [slachtoffer 1] ”.

Het Gerechtshof te Amsterdam heeft verzoeker in hoger beroep op 22 juli 2005 ter zake van dezelfde feiten veroordeeld tot een levenslange gevangenisstraf (ECLI:NL:GHAMS:2005:AT9964).

Op 21 november 2006 heeft de Hoge Raad het namens verzoeker ingestelde cassatieberoep verworpen (ECLI:NL:HR:2006:AY7757, NJ 2007/543).

Op 19 december 2012 heeft verzoeker een herzieningsverzoek ingediend, waarbij vijf ‘nova’ zijn ingebracht, bestaande uit vier verklaringen, afgelegd in 2009 en 2012, en een transcriptie van een opgenomen gesprek uit maart 2012 tussen [getuige 5] en [betrokkene 1] , de echtgenote van verzoeker. Deze ‘nova’ zien op de betrouwbaarheid en de geloofwaardigheid van de tot het bewijs gebezigde verklaringen van [getuige 4] (bewijsmiddelen 25 en 26), [getuige 1] (bewijsmiddelen 23 en 24) en [getuige 5] (bewijsmiddelen 16, 17 en 18).

Op 11 februari 2014 heeft de Hoge Raad dit herzieningsverzoek conform de daaraan voorafgaande conclusie van 19 november 2013 (ECLI:NL:PHR:2013:1296) afgewezen, omdat het aangevoerde, noch op zichzelf genomen, noch in onderling verband en samenhang beschouwd, het ernstig vermoeden kon wekken als bedoeld in artikel 457, eerste lid aanhef en onder 2e Sv, mede gelet op hetgeen is vooropgesteld “inhoudend dat bij de beoordeling van een en ander alle door het Hof gebezigde bewijsmiddelen en gegeven nadere bewijsoverwegingen moeten worden betrokken (ECLI:NL:HR:2014:287, r.o. 5.9). Daargelaten dat het aangevoerde hiervoor onvoldoende was, geen wezenlijk ander licht kon werpen op de bewijsvoering, danwel betrekking had op gegevens waar de rechter bekend mee was en waarop uitdrukkelijk was beslist, werd in het herzieningsverzoek immers niet ingegaan op de verklaring van voormalig medegedetineerde [getuige 3] dat verzoeker hem heeft verteld "dat hij een vriendin met twee koters het licht had uitgeblazen" (bewijsmiddelen 21 en 22) en de verklaring van getuige NN2 dat verzoeker haar in 1984 heeft verkracht en vervolgens heeft gezegd: "Je houdt je bek dicht. Je zegt niets, anders kill ik je, net als die [slachtoffer 1] " (bewijsmiddel 27).

I

Het rapport van drs. J. van der Sleen terzake de betrouwbaarheid van de verklaringen van de getuige [getuige 1] .1 Van der Sleen concludeert (p. 21): “Op basis van de informatie zoals die er nu ligt, kunnen de verklaringen van [getuige 1] naar mijn oordeel niet als betrouwbaar worden gekwalificeerd.” Het gaat meer bepaald om de verklaring van [getuige 1] dat ze verzoeker bij meerdere gelegenheden heeft horen zeggen dat hij al eens eerder een wijf met twee koters heeft vermoord of woorden van gelijke strekking.2 Die verklaring zou mogelijk uit financieel gewin, wraak of angst zijn afgelegd. Ter adstructie van het mogelijke motief van angst wordt een brief van Maet Advocaten van 28 december 2000 overgelegd.3

II

De scriptie “Getuigenverklaringen: het perspectief van de strafrechter” uit oktober 2016 van dhr. K. Meijer.4 Deze Master-student komt tot de conclusie dat er allerlei problemen kleven aan de getuigenverklaringen waarop de veroordeling van verzoeker is gestoeld. De auteur geeft in zijn scriptie een uitvoerige schets van deze problemen.

III

Het rapport van de forensisch patholoog D. Spendlove van 14 september 2016 terzake het tijdstip van overlijden van [slachtoffer 1] en haar kinderen. Na analyse van een aantal (destijds beschreven) parameters, zoals tekenen van mummificatie, stelt deze deskundige het volgende: “Op basis van (de) het hierboven uitgevoerde onderzoek kan geconcludeerd worden dat het tijdstip van overlijden eerder in de richting van zaterdag 03 maart 1984 overdag gelegen zal zijn dan dat het op zondag 04 maart gelegen is.”5

IV

Een rapport van dr. A. Hendriks over de handvoorkeur van de dader in de zaak [slachtoffers] .6 Na een inspectie van aard en locatie van de letsels en de aard van de knopen in riem en springtouw, komt Hendriks tot de vaststelling dat het geheel wijst op een linkshandige dader.7

V

Het rapport van drs. Jan Bloem van 20 juni 2016 over zijn onderzoek naar de handvoorkeur van verzoeker. Bloem concludeert dat verzoeker “met aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid (extreem) rechtshandig is.”8

VI

Verzoeker en zijn raadsman wijzen voorts op de uitzending van EenVandaag van 4 oktober 2016.

De Commissie brengt haar advies uit aan de procureur-generaal bij de Hoge Raad (art. 462, lid 1, Sv) of aan de Hoge Raad zelf (art. 469, lid 1, Sv).

In de Nota van Toelichting bij het Besluit adviescommissie afgesloten strafzaken wordt opgemerkt dat onder de vraag naar de wenselijkheid van een nader onderzoek kan worden begrepen de vraag naar de vraagstelling en inrichting van dat onderzoek (§ 2.1). Ook kan de Commissie adviseren om in het kader van een nader onderzoek de door haar wenselijk geoordeelde onderzoekshandelingen te doen uitvoeren (Nota van Toelichting bij artikel 8 van het Besluit adviescommissie afgesloten strafzaken).

Ad I

Als de Commissie het goed begrijpt, twijfelt de deskundige Van der Sleen aan de juistheid van de verklaring van [getuige 1] om redenen die tot twee overwegingen zijn terug te brengen: a. de ontstaansgeschiedenis van de verklaring is onvoldoende in kaart gebracht en b. de aanwezigheid in het dossier van informatie afkomstig van drie personen9 “die in 2012 een verklaring hebben afgelegd over de verklaringen van [getuige 1] en daarbij hebben aangegeven dat zij weten dat [getuige 1] heeft verzonnen dat zij van [verzoeker] heeft gehoord dat hij een wijf met haar koters heeft vermoord.” 10. Met in het achterhoofd dat de waarde van de getuigenverklaringen in deze zaak bij meerdere gelegenheden onderwerp van uitvoerig onderzoek zijn geweest (cf. supra), is de Commissie niet overtuigd geraakt van de argumenten van deze deskundige. Ten eerste vindt de Commissie dat de deskundige tot overinterpretatie neigt van wat de over [getuige 1] kritische personen zeggen. Zo beweert [getuige 2] in 2012 dat hij in 2001/2002 uit [getuige 1] mond uitspraken heeft gehoord van het type “ik ga de politie een handje helpen om die psychopaat te pakken. Ik draai wel een verhaaltje in elkaar.”11 De Commissie leest daar niet in dat [getuige 1] haar verklaring over verzoekers uitspraken volkomen uit de duim heeft gezogen.

Ten tweede valt het de Commissie op dat de deskundige vraagtekens plaatst bij de ontstaansgeschiedenis van [getuige 1] verklaring over verzoeker, maar grotendeels voorbij gaat aan de kanttekeningen die te plaatsen zijn bij het relaas van de drie over [getuige 1] kritische personen. In dit verband wijst de Commissie er bijvoorbeeld op dat deze drie vertellen over een periode die tien jaar terug in de tijd ligt.

Ten derde acht de Commissie het argument van de deskundige dat [getuige 1] mogelijk beïnvloed is door voorinformatie die werd verstrekt door Peter R. De Vries en/of die werd verkregen omdat [getuige 1] zelf is gaan zoeken op internet, niet aannemelijk. De Vries heeft tijdens een verhoor opening van zaken gegeven over hoe [getuige 1] in 2002 is benaderd.12 Daaruit blijkt niet dat hij haar op voorhand heeft blootgesteld aan misleidende informatie. Evenmin mag zo maar worden aangenomen dat in 2002 de details van de zaak [slachtoffers] op internet te vinden waren en wel zo dat ze voor [getuige 1] makkelijk konden worden gebruikt in een onjuiste verklaring. De Commissie voegt daar nog de volgende overweging aan toe: zelfs als wordt aangenomen dat [getuige 1] in 2002 voorafgaand aan haar getuigenverhoren heeft blootgestaan aan voorinformatie over de zaak [slachtoffers], is daarmee nog niet gezegd dat haar verklaringen over wat zij verzoeker bij herhaling heeft horen zeggen, onjuist zijn. De Commissie merkt dat met nadruk op omdat ook andere getuigen hebben verklaard dat zij verzoeker soortgelijke uitspraken hebben horen doen.

Ten vierde stelt de Commissie vast dat de deskundige Van der Sleen weinig aandacht besteedt aan elementen die in het voordeel spreken van [getuige 1] verklaring over verzoeker. Zo zegt [getuige 1] in 2002 ook wat zij niet heeft gehoord uit de mond van verzoeker: “ [verzoeker] heeft me nooit verteld hoe hij ze vermoord heeft.”13 Voorts zijn er twee getuigen die melden dat [getuige 1] hen in vertrouwen heeft genomen over hetgeen verzoeker haar zou hebben gezegd.14 Van der Sleen meent dat tenminste een van hen door het televisieprogramma van Peter R. de Vries kan zijn beïnvloed, maar het is de Commissie onduidelijk hoe dat dan gegaan zou moeten zijn.

Samenvattend ziet de Commissie in het rapport van Van der Sleen niet hoe zij haar specialistische kennis als deskundige ten grondslag heeft gelegd aan haar opmerkingen over het problematische karakter van de belastende verklaring van [getuige 1] . De Commissie beschouwt haar evaluatie van [getuige 1] verklaringen meer als een opinie dan als een in de vakliteratuur verankerde analyse.

Voorts merkt de Commissie in dit verband het volgende op. De overgelegde brief van 28 december 2000 van Maet Advocaten (productie 6), waaruit blijkt dat [getuige 1] angstig was voor verzoeker, brengt niet zonder meer met zich dat de verklaring van [getuige 1] derhalve onjuist is. Ook een tegengesteld scenario – dat angst voor verzoeker reden was om openhartig en accuraat te verklaren - is immers denkbaar.

Ad II

De Commissie heeft twijfels over de evenwichtigheid en het gezag van wat er in de scriptie van Meijer over de zaak tegen verzoeker wordt gezegd. Dat hangt wezenlijk samen met de uitgangspositie van de auteur. Die schrijft in zijn voorwoord dat hij zijn scriptie geschreven heeft “in een poging hem (de Commissie begrijpt: verzoeker) te ondersteunen bij het realiseren van een herziening van zijn veroordeling (..).” De auteur voegt eraan toe: “Ik hoop met deze scriptie een sterke basis te leggen voor een nader onderzoek naar de betrouwbaarheid van de getuigenverklaringen die in zijn strafzaak voor het bewijs hebben meegewerkt.” De Commissie ziet hierin een aanwijzing dat Meijer van meet af aan een duidelijke visie op de zaak van verzoeker had en van daaruit de getuigenverklaringen in deze zaak op hun merites heeft beoordeeld. Dat wordt ook manifest daar waar de auteur zich uitlaat over de belastende verklaringen die de getuige [getuige 5] over verzoeker aflegde. Al in 1984 verklaarde ze dat verzoeker zich in haar woning enige tijd schuil hield voor de politie (in de dagen rond maandag 5 maart 1984) en in 2002 vult ze deze verklaring met een aantal belastende details aan. Die details corresponderen niet in alle opzichten perfect met de realiteit. Dan gaat het bijvoorbeeld om een kaartje dat verzoeker aan de getuige stuurde. De strekking daarvan herinnert de getuige zich als “Bedankt dat je niets tegen de politie hebt gezegd”, terwijl er feitelijk gestaan zou hebben: “Bedankt dat je altijd in mij bent blijven geloven.” Meijer merkt over deze getuige op: “De onjuistheden in haar verklaringen zijn vermoedelijk het gevolg van fouten die zich kunnen voordoen in het geheugen, al kan niet worden uitgesloten dat (dat) zij onderdelen verzint om [verzoeker] een hak te zetten.”15 Dat deze getuige opzettelijk voor verzoeker belastende details verzint, wordt door de auteur nergens aannemelijk gemaakt.

De Commissie begrijpt dat getuigen fouten maken in details van hun verklaringen, maar wijst erop dat zulke fouten niet per definitie fataal zijn voor de betrouwbaarheid van de verklaringen in hun geheel.16 Het vergt een neutrale uitgangspositie en een terdege kennis van de vakliteratuur over het geheugen van getuigen om tot een beargumenteerde inschatting te komen van de mate waarin fouten in een getuigenverklaring de waarde van zo’n verklaring ondermijnen. De Commissie mist zowel het een als het ander in deze scriptie.

Ad III

De Commissie merkt over het verslag van de deskundige Spendlove het volgende op. Alvorens zijn rapport te schrijven, heeft de deskundige kennis genomen van de scriptie van dhr. K. Meijer (cf. supra).17 Dat doet de vraag opkomen in welke mate de niet-neutrale uitgangspositie van Meijer de conclusies van de deskundige Spendlove heeft beïnvloed. De scriptie – zijnde een kritische beschouwing van de getuigen in de zaak tegen verzoeker – is irrelevant voor het type medisch onderzoek dat Spendlove verrichtte. Niettemin kan zulke domein-irrelevante informatie ook het soort expertise van deze deskundige beïnvloeden, zoals in de literatuur goed is gedocumenteerd.18

Verder vindt de Commissie de conclusie van de deskundige Spendlove onduidelijk.19 Spendlove schrijft: “De lijkschouwing vond plaats op maandag 05 maart 1984 rond 19.00 uur. Op basis van de voorliggende informatie en bevindingen is het waarschijnlijk dat het overlijden op of rond vrijdagavond 02 maart in de namiddag/avonduren moet hebben plaatsgevonden of op basis van een andere begrenzing in de buurt van deze begrenzing. De autopsie vond plaats op dinsdag 6 maart 1984. Het tijdstip van de autopsie is onbekend. Op basis van de voorliggende gegevens is het waarschijnlijk dat het overlijden op of rond zaterdag 03 maart in de loop van de ochtend/dag heeft plaatsgevonden of dicht aan een bovenste begrenzing heeft plaatsgevonden.”20 Het gaat de Commissie meer bepaald om wat “een andere begrenzing in de buurt van deze begrenzing” is en waar redelijkerwijze “een bovenste begrenzing” in de onderhavige zaak kan liggen. Sluiten de bandbreedtes die de deskundige Spendlove in zijn rapport noemt de mogelijkheid uit dat verzoeker in de vroege morgen van zondag 4 maart 1984 de slachtoffers van het leven heeft beroofd, zoals destijds door het Hof is aangenomen? Waarom precies is de deskundige Spendlove het oneens met de schouwarts dr. M. Simmelink die het tijdstip van overlijden situeert in een tijdsvenster van 24 en 48 uur voor het aantreffen van de lichamen?21

Al zijn ze onduidelijk geformuleerd, de Commissie is doordrongen van het potentiële belang van Spendloves opmerkingen.22 Om zicht te krijgen op de mate waarin zijn conclusie kan worden gedragen door vakgenoten, heeft zij het rapport van Spendlove voorgelegd aan prof. dr. W. Duijst (UM), daarbij overwegend dat deze deskundige een vakinhoudelijke publicatie over postmortale intervalschattingen op haar naam heeft staan. De Commissie heeft een ruime vraag aan Duijst gesteld: zijn werkwijze en conclusie van de deskundige Spendlove verdedigbaar? Anders dan Spendlove, heeft Duijst voor het beantwoorden van deze vraag ook de oorspronkelijke kleurenfoto’s van de plaats delict geïnspecteerd. Duijst komt tot de volgende slotsom: “Op basis van het wegtrekken van de lijkstijfheid ligt het postmortale interval ten tijde van de sectie voor alle overledenen op minimaal 24 uur tot maximaal 72 uur. Het tijdstip van de sectie is niet bekend.”23 En voorts: “Alleen bij de moeder zijn op de foto’s van de sectie enkele beginnende ontbindingsverschijnselen te zien, namelijk vibices en indroging van de lippen. Deze verschijnselen geven geen aanleiding om een postmortaal interval van langer dan twee dagen ten tijde van de vinding aan te nemen.”24 De Commissie stelt derhalve vast dat de schattingen van Duijst het zogenaamde “(zondag)ochtendscenario” waarvan het Hof destijds is uitgegaan, niet falsifiëren.

Ad IV

De Commissie plaatst twee kanttekeningen bij het rapport van de deskundige Hendriks. Allereerst vraagt zij zich af of Hendriks – wier disciplinaire achtergrond bij de neuropsychologie ligt – voldoende toegerust is om op basis van aard en locatie van de letsels bij de slachtoffers conclusies te trekken over de handvoorkeur van de dader. Ten tweede kan de Commissie de deskundige niet volgen in haar berekening van de diagnostische waarde van een zogenaamde Z-knoop voor linkshandigheid.25 Wanneer de Z-knoop respectievelijk 44% en 29% van de links- en rechtshandigen detecteert en deze percentages als sensitiviteit en 1-specificiteit mogen worden opgevat26, dan is de positieve voorspellende waarde van een Z-knoop voor linkshandigheid (bij een basisfrequentie van linkshandigheid ter hoogte van 10%) in de orde van grootte van 14%. Anders dan de deskundige Hendriks suggereert, wijst een Z-knoop dus niet op linkshandigheid, simpelweg omdat zowel de specificiteit als basisfrequentie laag zijn. Niettemin heeft de Commissie besloten het rapport van de deskundige Hendriks voor te leggen aan arts en patholoog prof. dr. B. Kubat (NFI) met de vraag of benadering en conclusie van Hendriks verdedigbaar zijn. Kubat komt in haar brief tot de volgende vaststelling: “Een steekincident is een dynamisch gebeuren waarbij de dader en het slachtoffer verschillende houdingen ten opzichte van elkaar kunnen aannemen en deze kunnen veranderen. Om die redenen is het niet mogelijk aan de hand van de letselkenmerken zoals bijvoorbeeld de lokalisatie van de steekletsels op het lichaam of de richting van de steekkanalen een uitspraak te doen over de hand waarmee de dader het mes gevoerd heeft. Wetenschappelijke onderbouwing voor een dergelijke bepaling bestaat dan ook niet.”27

Ad V

Afgaand op wat prof. Kubat in haar briefrapport betoogt, stelt de Commissie voorop dat de handvoorkeur van de dader op basis van het voorhanden zijnde materiaal niet valt vast te stellen en dat om die reden een beschouwing over de handvoorkeur van verzoeker minder opportuun is. Dat gezegd hebbend, is de Commissie ook voor het overige kritisch over het rapport van de deskundige Bloem. Om te beginnen heeft deze deskundige kennis genomen van de bevindingen van dr. Hendriks en haar concepttekst.28 De conclusies van Hendriks zijn irrelevant voor het doel dat de deskundige Bloem zichzelf heeft gesteld – namelijk om op te helderen wat de handvoorkeur is van verzoeker. Denkbaar is dat lezing van het conceptrapport van Hendriks de observaties van Bloem heeft beïnvloed. Over zulke echo-effecten is ruim gepubliceerd en de consensus in de vakliteratuur is dat deskundigen – om onbewuste beïnvloeding via zogenaamde verwachtingseffecten tegen te gaan - zichzelf zoveel als mogelijk moeten blinderen.29 De deskundige Bloem heeft dat niet gedaan, terwijl het wel had gekund.

Op de tweede plaats vindt de Commissie de aanpak van de deskundige onvoldoende waarborgen bieden om het veinzen van een extreem rechtse handvoorkeur uit te sluiten. De deskundige verankert zijn conclusie in een zelfrapportage-test – de Edinburg Handedness Questionnaire – en een klein aantal handvoorkeur-taken die bij verzoeker werden afgenomen. De verzoeker zal in beginsel echter in staat zijn geweest om het daar heen te geleiden dat op beide onderdelen een voor hem gunstige testuitslag ontstond. De Commissie beweert niet dat dit de facto aan de orde is geweest, maar constateert wel dat de deskundige geen maatregelen heeft genomen om zoiets te detecteren als het zich zou voordoen, terwijl hij zulke maatregelen wel had kunnen nemen.

Ad VI

De Commissie heeft de betreffende uitzending bekeken en ziet het als een samenvatting van punten die hierboven aan de orde zijn geweest. Ze zal er derhalve geen aparte overwegingen aan wijden.

Alternatieve scenario’s

Tot slot heeft verzoeker alternatieve scenario’s toegevoegd aan zijn verzoek, te weten dat de levensdelicten zouden kunnen zijn gepleegd door [slachtoffer 1] ex-partner [betrokkene 3] , door haar ex-partner [betrokkene 4] , of door bij [slachtoffer 1] over de vloer komende personen, die betrokken zouden zijn geweest bij het verhandelen van drugs of horloges. Aangezien de verzoeker aan deze scenario’s slechts algemeen geformuleerde vermoedens ten grondslag legt, is verder onderzoek op dit punt niet zinvol. In zijn requisitoir heeft de Advocaat-Generaal overigens de eerste twee concreet genoemde personen en hun mogelijke daderschap besproken30. Een en ander was het Hof derhalve bekend en was ook voor het Hof kennelijk geen aanleiding nader onderzoek te doen of te gelasten.

Den Haag, 22 december 2017

H. de Doelder,

Voorzitter Adviescommissie afgesloten strafzaken