Uitspraken

Tijdelijke wet COVID-19 Justitie en Veiligheid

Paragraaf 6. Tijdelijke voorziening ten aanzien van strafzaken

Artikel 27. (horen of verhoren per telefoon)

1. In aanvulling op artikel 78a van het Wetboek van Strafrecht en artikel 131a van het Wetboek van Strafvordering kan, indien dit noodzakelijk is in verband met de uitbraak van COVID-19, voor het horen, verhoren of ondervragen van personen in plaats van videoconferentie waarbij een directe beeld- en geluidsverbinding tot stand komt, gebruik worden gemaakt van een ander tweezijdig elektronisch communicatiemiddel.

2. Tenzij sprake is van uiterste noodzaak, is het eerste lid niet van toepassing:

a. ten aanzien van de verdachte die wordt voorgeleid voor de rechter-commissaris in verband met de inbewaringstelling;

b. ten aanzien van de verdachte die wordt gehoord bij de behandeling van een vordering van het openbaar ministerie tot gevangenhouding of gevangenneming of tot de verlenging daarvan.

3. In geval in verband met de uitbraak van COVID-19 gebruik wordt gemaakt van een tweezijdig elektronisch communicatiemiddel blijft hoofdstuk II van het Besluit videoconferentie buiten toepassing.

Artikel 28. (mondelinge behandeling in strafzaken)

1. Indien in strafzaken het houden van een fysieke zitting in verband met de uitbraak van COVID-19 niet mogelijk is, kan de mondelinge behandeling plaatsvinden door middel van een tweezijdig elektronisch communicatiemiddel.

2. Het eerste lid is niet van toepassing op een zitting indien het betreft:

(…)

b.de inhoudelijke behandeling van de strafzaak ter terechtzitting.

4.1. De fysieke terechtzitting in de onderhavige zaak, afgezien van de zich op afstand bevindende oudste raadsheer, vond plaats in het Paleis van Justitie te Den Haag. Dat is ook in normale omstandigheden de gebruikelijke zittingsplaats voor het Hof Den Haag. Toch kan het zinvol zijn het wettelijk kader voor de bepaling van zittingsplaatsen te schetsen, met het oog op (andere) denkbare varianten van zogenaamde ‘hybride zittingen’ (deels fysiek/deels via een tweezijdig elektronisch medium). Ik stel voorop dat de zittingsvoorschriften zoveel mogelijk functioneel moet worden uitgelegd, met oog voor de ratio van die bepalingen en met inachtneming van fundamentele rechten.

4.2. De Wet RO ligt ten grondslag aan de regeling van zittingsplaatsen. Op de voet van art. 21b Wet RO zijn bij algemene maatregel van bestuur voor elk gerecht zittingsplaatsen aangewezen binnen het rechtsgebied waarin het gerecht is gelegen. Daarbij is rekening gehouden met het belang van een goede toegankelijkheid van rechtspraak en het belang van een goede bedrijfsvoering van het gerecht. De minister van Justitie en Veiligheid kan, gehoord de Raad en het College van procureurs-generaal, binnen het rechtsgebied waarin het gerecht is gelegen overige zittingsplaatsen aanwijzen, al dan niet voor een bepaalde periode. Verder kan de minister, na overleg met de Raad en het College van procureurs-generaal, bepalen dat in een zaak de terechtzitting zal worden gehouden op een door hem aan te wijzen locatie in of buiten het rechtsgebied waarin het gerecht is gelegen, indien dit noodzakelijk is in verband met de veiligheid van personen of andere zwaarwegende omstandigheden.

4.3. Op grond van art. 21 Wet RO stelt het bestuur van een gerecht een zaaksverdelingsreglement vast, waarin per zittingsplaats is bepaald voor welke categorieën van zaken in die zittingsplaats zittingen worden gehouden. Ook daarbij wordt in ieder geval rekening gehouden met het belang van een goede toegankelijkheid van rechtspraak. Verder kan op grond van art. 3 lid 1 Besluit orde van dienst gerechten de voorzitter van de meervoudige kamer of degene die zitting heeft in een enkelvoudige kamer bepalen dat in verband met de omstandigheden in een bepaalde zaak voor de behandeling van die zaak op andere dagen, tijdstippen of plaatsen zittingen worden gehouden dan is vastgesteld in het reglement.

4.4. Volgens het zaaksverdelingsreglement van het Hof Den Haag worden zaken in alle categorieën in beginsel behandeld in het Paleis van Justitie te Den Haag.3 Daarnaast bestaan andere wettelijke zittingsplaatsen (Rotterdam, Dordrecht) die in een individuele zaak kunnen worden toegewezen. De term zittingsplaats heeft in dit verband de betekenis van fysieke locatie. De openingstijden en plaats van de griffie zijn wettelijk verbonden met de zittingsplaats (art. 10 Wet RO; art. 10 Besluit Orde van dienst gerechten).

4.5. In zaken tegen minderjarige verdachten zijn de bepalingen van het wetboek van toepassing voorzover genoemde Titel daar geen afwijkende bepalingen bevat (art. 488 lid 1 Sv). Volgens het Wetboek van strafvordering vindt een terechtzitting in strafzaken kennelijk plaats in een zittingzaal (vgl. art. 268, 273, 296, 297, 300 Sv). In art. 268 lid 3 Sv staat dat behalve de rechters en de griffier ‘aan de tafel der rechtbank’ niemand plaats neemt. Op grond van art. 273 lid 3 Sv kan de voorzitter de verdachte die de orde verstoort ‘zijn verwijdering uit de zittingzaal bevelen’.

4.6. De Grondwet bepaalt in lid 1 van art. 121 dat terechtzittingen in het openbaar plaatsvinden, met uitzondering van de gevallen bij de wet bepaald. In zaken van volwassenenstrafrecht is openbaarheid van de terechtzitting het uitgangspunt (art. 269 Sv). In een zittingzaal moet dus ruimte zijn voor publiek. Het uitgangspunt van openbaarheid is ook vastgelegd in artikel 6, eerste lid, EVRM en artikel 14, eerste lid, IVBPR. Deze bepalingen laten onder omstandigheden wel toe dat wordt afgeweken van het uitgangspunt van openbaarheid, zoals bijvoorbeeld in jeugdstrafzaken doorgaans het geval is.

4.7. De voorzitter heeft de leiding van het onderzoek, maar kan een ander lid van de kamer belasten met de leiding van het onderzoek. De behandeling van strafzaken tegen volwassenen vindt, als hiervoor gesteld, plaats in het openbaar (art. 269 Sv), maar kan met inachtneming van wettelijke criteria ter beoordeling van de rechtbank of het hof geheel of gedeeltelijk ‘met gesloten deuren’ plaatsvinden. In zaken tegen jeugdigen (personen die de leeftijd van achttien jaren nog niet hebben bereikt) is het uitgangspunt dat die achter gesloten deuren plaatsvindt (art. 495b Sv). De voorzitter kan tot bijwoning van de besloten terechtzitting aan bepaalde personen bijzondere toegang verlenen. Aan het slachtoffer of de nabestaanden van het slachtoffer wordt toegang verleend, tenzij de voorzitter wegens bijzondere redenen anders beslist. Ook is het de voorzitter die openbare behandeling kan gelasten indien naar zijn oordeel het belang van de openbaarheid van de zitting zwaarder moet wegen dan het belang van de bescherming van de persoonlijke levenssfeer van de verdachte, diens medeverdachte, ouders of voogd.

4.8. Het uitgangspunt van de voor invoering van de Tijdelijk wet COVID-19 al bestaande wettelijke regeling over videoconferentie in het strafrecht is dat videoconferentie kan worden toegepast in alle gevallen waarin in het strafproces sprake is van een horen, verhoren of ondervragen van een persoon (zoals een verdachte of getuige). De betrokken organisaties in de strafrechtketen kunnen zelf besluiten of - en zo ja, in welke situaties – videoconferentie wordt toegepast. Daarnaast is in artikel 131a Sv bepaald dat de finale beslissing over het gebruik van videoconferentie in een individueel geval telkens bij de horende (rechterlijk) ambtenaar ligt. Een recente wijziging van het Besluit videoconferentie (hierna: het Besluit) strekt ertoe om in meer situaties binnen het strafproces videoconferentie mogelijk te maken (Besluit van 20 maart 2020, Stb. 101). De Tijdelijke wet COVID-19 is een aanvulling op de eerder al bestaande mogelijkheden gebruik te maken van telecommunicatiemiddelen in de strafprocedure. Artikel 28 regelt in dat verband dat een mondelinge behandeling in een strafrechtelijke procedure mogelijk is zonder dat een fysieke zitting in de rechtbank plaatsvindt, zij het dat de mogelijkheid een fysieke zitting achterwege te laten wordt beperkt tot de procedures waarin niet de behandeling van een vordering van het openbaar ministerie tot gevangenhouding of gevangenneming of tot de verlenging daarvan dan wel de inhoudelijke behandeling van de strafzaak aan de orde is.

4.9. In de memorie van toelichting bij Tijdelijke wet COVID wordt het vereiste van een fysieke zitting gekoppeld aan de omstandigheid dat daarbij in ieder geval de rechters, de griffier en de officier van justitie aanwezig zijn (MVT, p. 13). De Tijdelijke wet COVID Justitie en Veiligheid voorziet er niet in dat een van de rechters aan de zitting deelneemt aan de fysieke zitting zonder daarbij fysiek aanwezig te zijn. Dat geldt ook voor het openbaar ministerie. Indien een fysieke zitting plaatsvindt en daarbij dus een vertegenwoordiger van het openbaar ministerie aanwezig is, kunnen de verdachte en zijn raadsman evenals andere procesdeelnemers daaraan wel deelnemen door middel van videoconferentie of een telefonische verbinding, zoals is geregeld in artikel 27 van de Tijdelijke wet COVID-19. Er zal volgens de memorie van toelichting welwillend moeten worden omgegaan met de wens van de raadsman om zelf wel, of juist niet fysiek aanwezig te zijn. In voorkomend geval kan hem in voorafgaand overleg de keuze worden gelaten om hetzij bij de fysieke zitting aanwezig te zijn, hetzij daaraan deel te nemen via een elektronische verbinding (dus een videoconferentie of een ander tweezijdig elektronisch communicatiemiddel), al dan niet na voorafgaande schriftelijke wisseling van standpunten met het openbaar ministerie.

4.10. Het belang dat gediend wordt door de eis dat de inhoudelijke behandeling van strafzaken tegen volwassenen door middel van een fysieke zitting in een zittingzaal moet plaatsvinden, is onder meer de openbaarheid. Ook het EVRM stelt als eis voor een eerlijk proces dat het in de openbaarheid plaatsvindt. Maar op zichzelf staat dat gegeven, afgezien van de nationale wetgeving, niet volledig in de weg aan berechting door middel van een videoconferentie mits compensatiemaatregelen kunnen worden getroffen om de openbaarheid van de procedure te waarborgen.4 Van het belang van een openbaar proces kunnen het openbaar ministerie en de verdachte in samenspraak met de rechter evenwel geen afstand doen, omdat openbaarheid een belang is van het publiek en geen recht van procespartijen. Maar dit terzijde, want de openbaarheid is in deze zaak geen issue.

4.11. Uit de wettelijke regeling vloeit m.i. voort dat voor de inhoudelijke behandeling van een strafzaak, ook betreffende jeugdigen, een fysieke zitting in een zittingzaal moet plaatsvinden. De vraag van de toelaatbaarheid van het op afstand door middel van Skype for Business als raadsheer deelnemen aan de behandeling van een strafzaak door de meervoudige kamer, kan worden onderscheiden van de vraag of er in dat geval nog wel sprake is van een fysieke zitting. Ik meen dat als het zwaartepunt van de zitting ligt in de zittingzaal, van daaruit de behandeling volledig gevolgd kan worden en zowel de voorzitter, die de regierol heeft, als het openbaar ministerie zich daar bevinden, terwijl de toegang voor de verdachte en de raadsman van de verdachte of een daartoe rechthebbende derde niet is belemmerd, de zitting als een fysieke zitting gekenmerkt kan worden. Het enkele feit dat een raadsheer door middel van een videoconferentie-verbinding deelneemt, zonder lijfelijk aanwezig te zijn in de zittingzaal doet daar niet aan af. De volgende vraag is of een fysieke zitting op een dergelijke wijze rechtens mag plaatsvinden als het gaat om de inhoudelijke behandeling van een jeugdstrafzaak.

4.12. Hoe een zitting mag plaatsvinden volgt naar mijn mening niet zonder meer uit zittingsvoorschriften. Een eerlijk proces vereist dat voortvarendheid wordt betracht en dat minimaal de redelijke termijn in acht wordt genomen, waarvan kan worden afgeleid dat de behandeling van strafzaken niet zonder goede grond mag worden uitgesteld. Of het naar de letter voldoen aan zittingsvoorschriften een voldoende goede grond is voor uitstel, kan daarom niet zonder enige afweging worden beslist omdat er anders sprake zou kunnen zijn van excessief formalisme. Bij de te maken afweging komt gewicht toe aan het feit dat door de heersende covidpandemie de voortgang in de rechtspleging ernstig wordt belemmerd.

4.13. Wanneer zittingsvoorschriften in het geding zijn, kan de beoordeling van deze kwestie doorgaans plaatsvinden door de voorzitter van de meervoudige kamer aan wie in het wettelijk systeem immers de verantwoordelijkheid voor de orde van de zitting is opgedragen. Gezien de wettelijke beperking van de inhoudelijke behandeling van strafzaken tot fysieke terechtzitting, moet er een zitting worden gehouden die als zodanig gekwalificeerd kan worden. Wil er nog van een fysieke zitting kunnen worden gesproken in onderscheid van een rechtszitting door middel van een videoconferentie betekent dat, zoals hiervoor over fysieke zitting is gesteld, dat in ieder geval ook de voorzitter fysiek aanwezig zal moeten zijn in de zittingzaal; hetzelfde geldt voor de vertegenwoordiger van het openbaar ministerie (hier de advocaat-generaal). In die context is de vraag of een van de raadsheren in een besloten zitting door middel van een Skype for business verbinding (tweezijdig beeld en geluid) als het ware ‘aan de tafel’ van de meervoudige kamer kan aanschuiven, in mijn ogen, een kwestie van de zittingsorde waarover de voorzitter beslist. Ik merk daarbij op dat in een eenvoudige besloten zitting met alleen professionele deelnemers zoals in dit geval, de voorzitter zonder veel moeite de garantie kan hebben dat ook de door een videoconferentie deelnemende raadsheer voldoende kan waarnemen wat er zich afspeelt.

4.14. Zowel de raadsman van de verdachte, alsook de advocaat-generaal ter zitting stemmen in de onderhavige zaak in met de deelname van de oudste raadsheer aan de zitting op afstand door “Skype for business”. Deze consensualiteit is van belang. Er zijn, gezien de eerder vermelde kenmerken van deze zaak geen belangen van derden in het geding, die niet ter zitting zijn vertegenwoordigd. De voorzitter dient zich ervan op de hoogte te stellen of de via een videoconferentie verbonden raadsheer volwaardig aan de zitting kan deelnemen. Het gaat dan om eisen van technische kwaliteit van de beeld en geluidverbinding. Ook aan het feit dat de onderhavige zaak in beslotenheid plaats vindt mag geen afbreuk worden gedaan door (te) kwetsbare verbindingen toe te staan. Een algemeen geformuleerd relatief open aanknopingspunt voor die beoordeling is het Besluit videoconferentie (Stb. 2006, 610) waarin staat:

Hoofdstuk III Eisen aan het systeem

artikel 4

1 Het systeem door middel waarvan videoconferentie wordt toegepast, is zodanig ingericht dat:

a. de betrokken personen een natuurgetrouwe weergave krijgen van hetgeen zich in de andere ruimte afspeelt;

b. overleg kan worden gevoerd zonder dat dit voor derden hoorbaar is;

c. stukken kunnen worden uitgewisseld, en

d. het systeem is beveiligd tegen verlies of tegen enige vorm van onrechtmatige verwerking;

e. het systeem aan de internationale standaarden voldoet indien de videoconferentie plaatsvindt met een persoon die zich buiten Nederland bevindt.

(…)

4.15. Ik heb geen reden om aan te nemen dat het in dit geval gebruikte middel (Skype for Business) niet aan deze eisen zou voldoen.

4.16. Moet de skypende raadsheer in toga? Volgens art. 2 van het Kostuum- en titulatuurbesluit rechterlijke organisatie zijn raadsheren gekleed in het voor hun ambt voorgeschreven kostuum, bestaande uit een toga en een bef wanneer zij binnen een gebouw, dat als gerechtsgebouw dienst doet, in de uitoefening van hun ambt aanwezig zijn op een terechtzitting of wanneer zij in een gebouw als vorenbedoeld anders dan ter terechtzitting een ambtsverrichting vervullen, waarbij het dragen van het kostuum gepast is. Hieraan kan worden ontleend dat de oudste raadsheer die op afstand online deelnam, niet in toga met bef gehuld hoefde te zijn.

4.17. Er worden door de zitting doorgang te laten vinden, voor zover ik kan beoordelen, geen normen van een eerlijk proces geschonden. Gebruikmaking van de bevoegdheid van de voorzitter om de zittingsorde te handhaven is overigens niet ter beoordeling van de cassatierechter omdat het een handeling betreft.5 Ik meen dan ook dat dit door mij ingestelde cassatieberoep niet moet slagen.