Uitspraken

Uit het dossier blijkt dat [medeverdachte 5] van Bogota (Colombia) naar Brussel is gevlogen en daar op 27 september 2017 is geland. Hij zou aanvankelijk weer terugvliegen op 8 oktober 2017, maar de terugvlucht is - kennelijk in verband met de uitgestelde helikoptervlucht - door hemzelf op 8 oktober 2017 omgeboekt naar 14 oktober 2017.

Genoemde BMW is niet de enige gestolen auto waarvan de verdachten gebruik hebben gemaakt.

In de Beethovenstraat in Roermond zijn namelijk een gestolen BMW 550 (die daarvoor in Maarheeze stond) en een gestolen Audi A4 klaargezet, elk met valse kentekenplaten. In de BMW 550 is een rode plastic bak met soortgelijke kraaienpoten aangetroffen, een soortgelijke jerrycan benzine en één vuurpijl.

De intentie van de verdachten is dus wel duidelijk, maar daarmee is de vraag of sprake was van een begin van uitvoering nog niet beantwoord. Uit de bewijsmiddelen blijkt dat bij de opstaplocatie in Budel de verdachte [medeverdachte 2] enkel in bezit is van een bosje bloemen. Nog voordat hij kan instappen en de helikopter richting Weert vertrekt wordt hij aangehouden. In Weert, de locatie van de tussenlanding, zou de kaping daadwerkelijk plaatsvinden. Pas daar zou het vereiste geweld of de bedreiging met geweld worden toegepast. De verdachten in Weert zaten, kort voordat de politie ingreep, nog in hun auto de komst van de helikopter af te wachten. In deze situatie is daarom niet de conclusie gerechtvaardigd dat de gedragingen van de verdachten naar hun uiterlijke verschijningsvorm reeds in voldoende concrete mate waren gericht op de voltooiing van het gewelddadig de macht overnemen van de helikopter. Anders geformuleerd: de gedragingen van de verdachten stonden nog (iets) te ver af van het beoogde misdrijf om van een strafbare poging te kunnen spreken.

Voorbereidingshandelingen kaping

17. De van de rechtbank overgenomen overwegingen ten aanzien van de voorbereiding luiden, voor zover relevant, als volgt:

“De rechtbank stelt voorop dat uit het dossier voldoende is gebleken dat een helikopter is gehuurd die vervolgens door verdachten zou worden gekaapt om daarmee een gevangene uit de PI te kunnen bevrijden. Het misdadige doel (3) dat de verdachten voor ogen stond, is dus duidelijk. Om de helikopter te kunnen kapen zijn voorbereidingen getroffen. Er is een helikopter gehuurd, de locatie van de tussenlanding in Weert is uitgezocht, er is een piloot geregeld die over de te vliegen route werd geïnstrueerd en er waren wapens aanwezig in de BMW in Weert om bij de kaping te gebruiken.

(…)

Het spreekt voor zich dat wapens en munitie naar hun uiterlijke verschijningsvorm en gebruik wel bestemd kunnen zijn tot het begaan van het onder feit 1 subsidiair tenlastegelegde feit, maar dat geldt alleen voor de wapens en munitie die aanwezig waren in de BMW in Weert.

Op die plek zou immers de tussenlanding en kaping plaatsvinden. De wapens (en wapenonderdelen) die elders aanwezig waren (in de woning aan de [a-straat] die als uitvalsbasis diende, in de Audi in Roermond, in de Opel Astra in Amsterdam) zouden namelijk, gezien hun locatie, niet worden ingezet bij of gebruikt worden voor het kapen van de helikopter.”

18. De nadere overwegingen van het hof ten aanzien van feit 3 luiden als volgt:

“Zoals hiervoor al is vastgesteld is sprake geweest van een ingewikkelde bevrijdingsoperatie met een sterk planmatig karakter waarbij verschillende verdachten verschillende taken waren toebedeeld. Onderdeel van dat plan was dat er drie auto’s gereed stonden; een BMW op de tussenlandingslocatie en een BMW en Audi in de nabijheid van de P.I. Roermond, met daarin onder meer zelfgemaakte kraaienpoten, een jerrycan met benzine en vuurpijlen. In de auto bij de tussenlandingslocatie waren voorts wapens voorhanden in verband met de voorgenomen kaping van de helikopter en in de Audi bij de P.I. Roermond lagen wapens die kennelijk bedoeld waren om te gebruiken in het geval dat tijdens de bevrijding van [betrokkene 1] nodig mocht blijken.

Ten aanzien van [verdachte] overweegt het hof dat op 11 oktober 2017 [medeverdachte 2] , die op dat moment naar [A] rijdt, met [verdachte] overlegt of het verstandig is een wapen mee te nemen. [verdachte] antwoordt dat hij dat niet moet doen omdat het een te groot risico is en zegt dat hij er voor moet zorgen dat de “boys dat voor hem hebben”. Zoals hiervoor reeds overwogen begrijpt het hof dat de medeverdachten die op de tussenlandingslocatie stonden te wachten een wapen ter beschikking moesten hebben om de piloot te overmeesteren en de gelande helikopter over te kunnen nemen. Hieruit volgt dat de verdachte wetenschap had van wapens. Ook [medeverdachte 5] heeft verklaard dat hij van [verdachte] had gehoord dat er een automatisch wapen zou worden meegenomen de helikopter in en dat er zou worden geschoten indien er problemen zouden komen. Gelet hierop alsmede gelet op zijn organiserende rol en de omstandigheid dat hij dusdanig nauw en bewust heeft samengewerkt bij dit gewelddadige plan, is de conclusie gerechtvaardigd dat hij wetenschap had van de andere wapens om de voorgenomen kaping en bevrijding van [betrokkene 1] te realiseren. Dit betreft dus niet alleen de wapens en munitie die in de BMW aanwezig zijn geweest, maar ook die in de Audi aanwezig waren. In zoverre is het hof dan ook van oordeel dat wettig en overtuigend bewezen kan worden verklaard dat de verdachte tezamen en in vereniging met anderen die wapens en munitie voorhanden heeft gehad.

Dat geldt niet voor de wapens en munitie in de woning aan de [a-straat] in [plaats] . Daarvan is niet gebleken dat ze bij de uitvoering van het plan een rol zouden spelen. Nu ook overigens niet is gebleken van een omstandigheid waaruit kan worden afgeleid dat de verdachte zich bewust was van de aanwezigheid van die wapens en daarover kon beschikken wordt hij van dit onderdeel vrijgesproken.”

19. Over de rol van de verdachte heeft het hof, buiten de hiervoor onder 9 tot en met 11 weergegeven overwegingen, het volgende overwogen:

17. “5.1 Hierboven is (onder 4) nog zonder onderscheid geschreven over de verdachten en hun betrokkenheid bij de voorbereidingshandelingen van een kaping en de poging tot bevrijding van een gevangene. Het hof komt echter tot het oordeel dat niet elke verdachte een even grote rol heeft. Er moet om te beginnen worden onderscheiden in medeplegers en medeplichtigen.

Ten aanzien van [medeverdachte 2] en [verdachte] geldt dat zij een grote rol in de voorbereiding hebben gehad en als leiders kunnen worden aangemerkt. Bij de uitvoering was echter vooral [medeverdachte 2] nadrukkelijk aanwezig, terwijl [verdachte] - het contact van de te bevrijden [betrokkene 1] - zich op de achtergrond beschikbaar hield. Hij voerde op dat moment wel nauw overleg met [medeverdachte 2] . [medeverdachte 1] , had ook direct contact over de uitvoering met [medeverdachte 2] op de dag van de bevrijdingsactie, had een leidende positie ter plaatse van de tussenlandingslocatie, hield een wapen voor [medeverdachte 2] beschikbaar en werd vanuit de P.I. Roermond gebeld door [betrokkene 1] .”

20. Volgens vaste rechtspraak van de Hoge Raad is voor de kwalificatie ‘medeplegen’ vereist dat sprake is van nauwe en bewuste samenwerking. Deze kwalificatie is slechts gerechtvaardigd als de bewezen verklaarde – intellectuele en/of materiële – bijdrage van de verdachte aan het delict van voldoende gewicht is. Bestaat het ten laste gelegde medeplegen in de kern niet uit een gezamenlijke uitvoering, maar uit gedragingen die met medeplichtigheid in verband plegen te worden gebracht, dan rust op de rechter die desondanks oordeelt dat sprake is van een zodanig bewuste en nauwe samenwerking dat van medeplegen kan worden gesproken, de taak in de bewijsvoering dat medeplegen nauwkeurig te motiveren. Als voorbeelden van gedragingen die met medeplichtigheid in verband worden gebracht, noemt de Hoge Raad het verstrekken van inlichtingen, op de uitkijk staan en helpen bij de vlucht. In zijn oordeelsvorming kan de rechter onder meer rekening houden met de intensiteit van de samenwerking, de onderlinge taakverdeling, de rol in de voorbereiding, de uitvoering of de afhandeling van het delict en het belang van de rol van de verdachte, diens aanwezigheid op belangrijke momenten en het zich niet terugtrekken op een daartoe geëigend tijdstip. In de regel zal de bijdrage van de medepleger worden geleverd tijdens het begaan van het feit, maar noodzakelijk is dat niet. Zeker in andere, in zekere zin afwijkende of bijzondere, situaties dient in de bewijsvoering aandacht te worden besteed aan de vraag of wel zo bewust en nauw is samengewerkt bij het strafbare feit dat van medeplegen kan worden gesproken, in het bijzonder dat en waarom de bijdrage van de verdachte van voldoende gewicht is geweest.2 Uit de meest recente rechtspraak van de Hoge Raad over medeplegen lijkt te kunnen worden afgeleid dat in toenemende mate het bestaan van een vooraf voor alle deelnemers duidelijk plan een relevant aandachtspunt kan zijn voor de beoordeling of sprake is van medeplegen.3 Ingeval sprake is van het gezamenlijk optrekken met het oog op het realiseren van een gezamenlijk plan kan sprake zijn van medeplegen, ook al zouden de gedragingen van de verdachte op zichzelf beschouwd niet als een bijdrage van voldoende gewicht aan het ten laste gelegde feit kunnen worden aangemerkt.4

21. Het middel komt op tegen het oordeel van het hof dat de verdachte zich “tezamen en in vereniging met anderen” heeft schuldig gemaakt aan de voorbereiding van de kaping. Het hof zou ten onrechte, althans ontoereikend gemotiveerd hebben geoordeeld dat sprake is geweest van een nauwe en bewuste samenwerking tussen de verdachte en de medeverdachten. Het geven van instructies ten behoeve van de uitvoering van de kaping of zelfs het ter hand stellen van een wapen kan volgens de steller van het middel niet worden aangemerkt als medeplegen. Voorts heeft de verdachte de wapens en munitie op de tussenlocatie niet in zijn beschikkingsmacht gehad. Evenmin kan uit de bewijsvoering volgen dat hij deze heeft verworven.

22. Het hof heeft bewezen verklaard dat de verdachte als medepleger betrokken is geweest bij de voorbereiding van de kaping van de helikopter op 11 oktober 2017. Met overneming van de overwegingen van de rechtbank heeft het hof in dat verband vastgesteld dat de verdachte en zijn medeverdachten een helikopter hebben gehuurd, de locatie voor de tussenlanding in Weert hebben uitgekozen, een piloot hebben geregeld die over de vluchtroute is geïnstrueerd en wapens en munitie aanwezig hebben gehad in de BMW in Weert om bij de kaping te gebruiken.

23. Het hof heeft de rol van de verdachte bij de voorbereiding van de kaping en de poging tot bevrijding van [betrokkene 1] uit de P.I. Roermond niet per feit besproken, maar doen volgen op bewijsoverwegingen die betrekking hebben op beide feiten. Aan de steller van het middel kan worden toegegeven dat het hof in deze algemene overwegingen ten aanzien van het medeplegen niet steeds onderscheid maakt tussen het leveren van een bijdrage aan de poging tot bevrijding enerzijds en aan de voorbereiding van de kaping van de helikopter anderzijds. Tegelijk volgt uit de bewijsvoering een sterke verwevenheid tussen de voorgenomen kaping van de helikopter en de beoogde bevrijding van de gedetineerde. De kaping was een cruciaal onderdeel van de bevrijdingsactie en daarmee van het gezamenlijk plan. Die constatering is ook van belang voor de reikwijdte van het medeplegen, omdat de verdachte en zijn medeverdachten gezamenlijk zijn opgetrokken ter realisering van een gezamenlijk plan om een gedetineerde uit de penitentiaire inrichting te bevrijden en om in verband daarmee een helikopter te kapen. Het hof heeft – in cassatie onbestreden – vastgesteld dat de verdachte betrokken was bij een vooraf voor alle deelnemers kenbaar gezamenlijk plan om [betrokkene 1] te bevrijden, waarvan het huren van een helikopter met de bedoeling deze (met geweld of bedreiging met geweld) over te nemen een essentieel onderdeel was. Daarnaast blijkt dat de verdachte reeds bij de (voorbereiding van de) eerder geplande bevrijdingsoperatie betrokken is geweest en in verband daarmee de piloot die na de kaping de helikopter zou besturen in kennis heeft gesteld van de voorgenomen bevrijdingsactie en hem verschillende malen heeft ontmoet om het plan met hem door te spreken.

24. Uit de vaststellingen van het hof ten aanzien van de rol van de verdachte in de uitvoering van het plan blijkt voorts dat de verdachte een sturende rol heeft gehad als het gaat om het al dan niet meenemen van wapens in de helikopter. Hij heeft [medeverdachte 2] , die de zogenaamde rondvlucht zou maken, afgeraden een wapen mee aan boord te nemen omdat het een te groot risico was en dat “de boys dat voor hem hebben”. Uit de vaststellingen van het hof volgt dat het dan gaat om de ‘boys’ die op de tussenlandingslocatie stonden te wachten en wapens ter beschikking hadden om zo nodig de piloot te overmeesteren om de macht over de gelande helikopter over te kunnen nemen.

25. Het oordeel van het hof dat in het licht van de door hem vastgestelde feiten sprake is geweest van een voldoende bewuste en nauwe samenwerking tussen de verdachte en zijn mededaders bij de voorbereiding van de kaping, getuigt niet van een onjuiste rechtsopvatting en is niet onbegrijpelijk. Daarbij neem ik in aanmerking dat ingeval verdachten gezamenlijk optrekken met het oog op het realiseren van een gezamenlijk plan sprake kan zijn van medeplegen, ook al zouden de door de verdachte afzonderlijke gedragingen elk op zichzelf beschouwd niet als een bijdrage van voldoende gewicht aan de ten laste gelegde feiten kunnen worden aangemerkt.5 Voor medeplegen is niet vereist dat de verdachte (alle) in de bewezenverklaring bedoelde vuurwapens en munitie zelf heeft verworven of voorhanden heeft gehad. Het voorhanden hebben van wapens en munitie op de locatie waar de macht over de helikopter met (bedreiging met) geweld zou worden overgenomen, heeft het hof kennelijk en niet onbegrijpelijk beschouwd als een onmisbaar, voor ieder van de deelnemers kenbaar onderdeel van de voorgenomen kaping van de helikopter. Kennelijk heeft het hof geoordeeld dat het niet anders kan zijn dan dat de verdachte zich in meerdere of mindere mate bewust is geweest van de aanwezigheid van de wapens en munitie in de BMW, omdat het beoogde gezamenlijk gebruik van die wapens een wezenlijk onderdeel vormde van de voorgenomen kaping.6 Het mede daarop gebaseerde oordeel van het hof dat de verdachte ook ten aanzien van het verwerven en voorhanden hebben van de wapens en munitie ter voorbereiding van de kaping zo bewust en nauw heeft samengewerkt met zijn mededaders dat sprake is van medeplegen, geeft geen blijk van een onjuiste rechtsopvatting, terwijl dat oordeel toereikend is gemotiveerd.7 Het hof heeft in zijn oordeel kunnen betrekken dat de verdachte geen aannemelijke verklaring heeft gegeven die de redengevendheid ontzenuwt van de inhoud van verschillende bewijsmiddelen.8 De bewezenverklaring is naar de eis van de wet voldoende met redenen omkleed. Hetgeen ten aanzien van het onder 1 ten laste gelegde door de verdediging naar voren is gebracht, noopte het hof niet tot een nadere motivering, ook niet op grond van art. 359, tweede lid tweede volzin, Sv. Die bepaling verplicht het hof immers niet op elk onderdeel van een tot vrijspraak strekkend verweer te responderen.

26. Het middel faalt.

27. Het tweede middel bevat de klacht dat het oordeel van het hof dat de onder 2 bewezen verklaarde gedragingen naar hun uiterlijke verschijningsvorm in voldoende concrete mate waren gericht op de voltooiing van de bevrijding van [betrokkene 1] blijk geeft van een onjuiste rechtsopvatting, althans dat de bewezenverklaring onvoldoende met redenen is omkleed.

28. Ten laste van de verdachte is onder 2 bewezen verklaard dat:

hij in de periode van 1 september 2017 tot en met 11 oktober 2017 in Nederland, ter uitvoering van het door verdachte voorgenomen misdrijf om tezamen en in vereniging met anderen, opzettelijk [betrokkene 1] , die krachtens rechterlijke uitspraak, te weten een veroordeling door de Meervoudige strafkamer van de rechtbank te Amsterdam wegens overtreding van artikel 289 juncto 47 juncto 48 van het Wetboek van Strafrecht, te bevrijden en daartoe tezamen en in vereniging met anderen

- ontmoetingen heeft gehad met medeverdachte [medeverdachte 5] en hem instructies heeft gegeven over de uitvoering van de kaping en

- bij [A] een vlucht met een helikopter voor vier/vijf personen heeft geboekt voor 4 oktober 2017 en daarna, na wijziging voor 11 oktober 2017 rond 13.30 uur vanaf het heliplatform in Heythuijsen in de provincie Limburg met een tussenlanding te Weert en

- vervolgens na diverse telefonische contacten met [A] een wijziging van de vertreklocatie (vanaf Budel) is overeengekomen en

- nadat zij (eerst de nacht van 3 op 4 oktober 2017 en daarna, na wijziging van de boekingsdatum) de nacht van 10 op 11 oktober 2017 hadden doorgebracht en zich hadden verzameld in hotelkamers in Eindhoven op 11 oktober 2017 naar de vertreklocatie te Budel is gegaan vanaf waar de gehuurde helikopter zou vertrekken en

- op 11 oktober 2017 zijn neef [betrokkene 2] heeft afgezet in Roermond en telefonisch overleg heeft gevoerd met en instructies heeft gegeven aan medeverdachten over de organisatie en uitvoering van de kaping en

- zich heeft gemeld bij het heliplatform te Budel en zich heeft geïdentificeerd als [medeverdachte 8] en zich heeft voorgedaan als de bonafide huurder van de helikopter en

- vervolgens telefonisch contact heeft gehad met zijn medeverdachten dat de vlucht met voornoemd luchtvaartuig vanaf Budel naar de tussenlandingslocatie in Weert doorgang zou vinden en

- in gezelschap van een medeverdachte die piloot is, in een (gestolen) BMW voorzien van (valse) kentekenplaten [kenteken 4] , in welk voertuig zich vuurwapens en munitie en een jerrycan benzine en zelf gemaakte kraaienpoten en vuurpijlen en touw met autobanden bevonden, op het afgesproken tijdstip naar de tussenlandingslocatie te Weert is gereden en daar in voornoemde BMW de landing van de te kapen helikopter heeft afgewacht en

- in de omgeving van de beoogde bevrijdingslocatie, zijnde de Penitentiaire Inrichting te Roermond de komst van voornoemd luchtvaartuig heeft afgewacht in een (gestolen) Audi, voorzien van (valse) kentekenplaten [kenteken 3] , in welk voertuig zich een vuurwapen en munitie bevonden en een jerrycan met benzine en zelf gemaakte kraaienpoten en vuurpijlen teneinde een in deze Penitentiaire Inrichting gedetineerd zijnde persoon te bevrijden”

29. Deze bewezenverklaring steunt op de inhoud van 115 bewijsmiddelen, zoals opgenomen in bijlage II bij het arrest. Voor de feitelijke vaststellingen, ook over de rol van de verdachte, verwijs ik naar hetgeen hiervoor onder 8 tot en met 11 is weergegeven.

30. Het hof heeft de verdachte vrijgesproken van de onder 1 primair ten laste gelegde medeplegen aan een poging tot kaping. Tegen dit oordeel richt het beperkt ingestelde cassatieberoep zich niet, waardoor dit in cassatie niet ter toetsing voorligt. Onder verwijzing naar de motivering in het vonnis van de rechtbank, acht het hof de voorbereidingshandelingen ten aanzien van de kaping wel bewezen.

31. Vervolgens heeft het hof, voor zover relevant voor de beoordeling van het middel, ten aanzien van het medeplegen van de poging tot bevrijding van een gevangene de volgende bewijsoverwegingen in het arrest opgenomen:

“4.12 Dan komt het hof toe aan de vraag of een poging tot bevrijding van een gevangene kan worden bewezen. Daarbij stelt het hof voorop dat de vrijspraak voor de poging tot kaping niet zonder meer tot gevolg heeft dat de poging tot bevrijding evenmin kan worden bewezen. Zoals reeds overwogen hangt de beoordeling van de feiten nauw samen met de delictsomschrijving.

Bovendien, het zij herhaald, was het de verdachten niet primair te doen om de kaping, maar om de bevrijding van [betrokkene 1] uit de P.I. Roermond. Beoordeeld moet worden welke gedragingen de verdachten in verband daarmee hebben verricht en of die, in het licht van de delictsomschrijving, naar hun uiterlijke verschijningsvorm in voldoende concrete mate waren gericht op de voltooiing daarvan.

33. Het Cito-criterium onderstreept het belang van objectieve factoren ter vaststelling of sprake is van een begin van uitvoering. De uiterlijke verschijningsvorm van de bewezen verklaarde gedragingen staat centraal.

34. Het onderscheidend vermogen van het Cito-criterium is echter niet groot. Knigge en Wolswijk merken op dat het criterium niet leidt tot een eenduidige toepassing.11 Keijzer meent dat sprake is van een zwak criterium, dat weinig helderheid biedt en mede gelet op het lex certa-beginsel goed tegen het licht zou moeten worden gehouden. Volgens hem is het criterium ongeschikt om poging van voorbereiding te onderscheiden, omdat ook kenmerkende voorbereidingshandelingen naar hun uiterlijke verschijningsvorm zijn gericht op de voltooiing van het misdrijf.12 Mijn voormalig ambtgenoot Knigge had om die reden reeds in 2009 de retorische vraag gesteld of het criterium van de uiterlijke verschijningsvorm voldoende houvast biedt.13 Ook Rozemond is van mening dat het Cito-criterium onderscheidend vermogen mist. Hij voegt daaraan toe dat de Hoge Raad veel aandacht besteedt aan de afbakening van materieelrechtelijke begrippen als voorbedachte raad, roekeloosheid en medeplegen. Dat zou volgens hem ook bij ‘begin van uitvoering’ kunnen worden gedaan, bijvoorbeeld door relevante factoren te noemen. Als zodanig beschouwt hij: het onderscheidende karakter van de bewezen verklaarde gedraging ten opzichte van alledaagse gedragingen, de nabijheid van de gedraging bij het voltooide misdrijf, de omstandigheid dat het beschermde belang acuut wordt bedreigd, de noodzaak om tot politie-ingrijpen over te kunnen gaan en het ontbreken van strafrechtelijke alternatieven.14 Ten slotte noem ik in dit verband de recente dissertatie van Arendse, waarin een uitgebreide analyse van de rechtspraak van de Hoge Raad over de uiterlijke verschijningsvorm in het strafrecht is neergelegd. Volgens haar verdient het aanbeveling het criterium van de uiterlijke verschijningsvorm niet langer te hanteren als maatstaf of de bewezen verklaarde gedragingen moeten worden beschouwd als te zijn gericht op de voltooiing van het misdrijf. In plaats daarvan zouden relevante omstandigheden of factoren voor de vaststelling daarvan moeten worden geformuleerd.15 In zoverre vertoont dit voorstel verwantschap met dat van Rozemond.

35. De kritiek op het Cito-criterium komt er in wezen op neer dat het niet veel toevoegt aan de in art. 45 Sr neergelegde term ‘begin van uitvoering’. Weliswaar brengt het criterium tot uitdrukking dat het accent bij de oordeelsvorming ligt op objectieve factoren, maar ook die bevinding moet in twee opzichten worden gerelativeerd.

36. In de eerste plaats blijkt uit de rechtspraak dat het – subjectieve – voornemen van de verdachte bij de beoordeling of sprake is van een begin van uitvoering wel degelijk een rol speelt. Gedragingen zijn naar hun uiterlijke verschijningsvorm veelal multi-interpretabel. Machielse merkt in dit verband op dat de subjectieve factor een omstandigheid vormt die bijdraagt aan de duiding van het gedrag tegen de achtergrond van de delictsomschrijving.16 Bij de interpretatie van de uiterlijk waarneembare gedragingen spelen in de regel aldus ook subjectieve factoren een rol.17

45. Een aanscherping van het Cito-criterium, in die zin dat voortaan moet worden beoordeeld of de bewezen verklaarde gedragingen naar hun uiterlijke verschijningsvorm “in voldoende concrete mate” gericht waren op de voltooiing van het misdrijf, zou wel een eerste stap kunnen zijn in een ontwikkeling naar een nadere verduidelijking van het toetsingskader. Daaraan bestaat behoefte. Ik sluit mij in dit verband bij Rozemond aan, die in zijn eerder genoemde noot onder HR 30 juni 2015, NJ 2015/403 de wenselijkheid onderstreept dat de Hoge Raad meer aandacht besteedt aan de afbakening van het begrip ‘begin van uitvoering’, bijvoorbeeld door daarvoor relevante factoren te noemen.

46. De kritiek die op het Cito-criterium is geleverd, spitst zich met name toe op het gebrek aan onderscheidend vermogen ervan. In het belang van de rechtsontwikkeling geef ik de Hoge Raad in overweging het toetsingskader in dit verband te verduidelijken. Daarbij kan inspiratie worden geput uit de wijze waarop de Hoge Raad invulling heeft gegeven aan een eveneens betrekkelijk algemeen criterium als ‘een voldoende nauwe en bewuste samenwerking met een ander of anderen’ in het kader van medeplegen. Dit criterium krijgt pas reliëf door de aandachtspunten die de Hoge Raad in overzichtsarresten ten aanzien van de invulling van dit begrip heeft geformuleerd.34

51. De rechtspraak inzake poging tot bevrijding van een gedetineerde is bepaald niet overvloedig. In HR 3 januari 1984, ECLI:NL:HR:1984:AB8227, NJ 1984/375 had de verdachte het voornemen opgevat een gedetineerde te bevrijden. Daartoe had hij een gat in de omheining of afrastering van het omliggende terrein geknipt. Vervolgens had hij een raam, waarachter zich de cel van de gedetineerde bevond, met een schroevendraaier, een sloopbeitel en/of ander gereedschap gedeeltelijk losgeschroefd en beschadigd en daaraan gewrikt. Het wekt geen verwondering dat deze gedragingen een begin van uitvoering van het voorgenomen misdrijf van art. 191 Sr opleverden.

52. In de onderhavige zaak was het bevrijdingsplan aanzienlijk gecompliceerder. Het hof heeft vastgesteld dat de verdachte en zijn medeverdachten een gezamenlijk plan hadden om [betrokkene 1] uit de penitentiaire inrichting te bevrijden met behulp van een gekaapte helikopter. Dit oordeel wordt in cassatie niet bestreden.

53. Aan het middel is ten grondslag gelegd dat de bewezenverklaring opgenomen gedragingen niet in voldoende concrete mate gericht zijn op de voltooiing van het misdrijf. De gedragingen waarnaar het hof verwijst staan nog te ver af van de daadwerkelijke bevrijding om van een begin van uitvoering en dus van een strafbare poging te kunnen spreken, aldus de steller van het middel. Een logische gedachte zou zijn dat bij vrijspraak van de eerder in tijd te plaatsen poging tot kaping van een helikopter ook vrijspraak moet volgen van de poging tot bevrijding van de gevangene, terwijl die helikopter essentieel was om het (kennelijk) ultieme doel, de bevrijding van [betrokkene 1] , te bereiken. In geen van de bewezen verklaarde gedragingen zit een voorwaartse beweging, een stap in de richting van de voltooiing van het delict, terwijl die – ook in samenhang beschouwd – niet kunnen leiden tot bevrijding van [betrokkene 1] uit de P.I. Roermond. Bovendien zou het hof de grondslag van de tenlastelegging hebben verlaten door bij de beoordeling van het begin van uitvoering gedragingen als uitvoeringshandelingen in aanmerking te nemen die niet in de tenlastelegging zijn opgenomen, aldus de steller van het middel.

54. In cassatie staat aldus centraal de vraag of het hof uit (het samenstel van) de feitelijke vaststellingen heeft kunnen afleiden dat sprake was van een begin van uitvoering van het opzettelijk bevrijden van iemand, die op openbaar gezag of krachtens rechterlijke uitspraak of beschikking van de vrijheid is beroofd (art. 191 Sr). Ik beantwoord deze vraag bevestigend. Daartoe merk ik het volgende op.

55. Het hof heeft geoordeeld dat de gedragingen van de verdachte naar hun uiterlijke verschijningsvorm in voldoende concrete mate waren gericht op de voltooiing van het misdrijf van art. 191 Sr. Het hof heeft in dit verband overwogen dat de voorgenomen bevrijdingsactie een sterk planmatig karakter had, dat enkel kans van slagen kon hebben als verschillende verdachten op verschillende momenten actie ondernamen en dat aan die gedragingen feitelijk uitvoering is gegeven. In verband met elk van de elkaar opvolgende fasen in de uitvoering van het plan waren door de verdachten reeds handelingen verricht.

56. In de bestreden uitspraak ligt als niet onbegrijpelijk oordeel van het hof besloten dat de uit de bewijsvoering volgende gedragingen in voldoende concrete mate, rechtstreeks zijn gericht op een prompte verwerkelijking van het voorgenomen misdrijf. Daarbij wijs ik op de volgende bijzondere omstandigheden van het geval.

57. De voorgenomen, complexe bevrijdingsactie vergde een opeenvolgend geheel van op elkaar afgestemde gedragingen van verschillende verdachten, op verschillende locaties. Het sluitstuk daarvan zou aanvangen met het vertrek van de helikopter van Kempen Airport in Budel naar Weert. [medeverdachte 2] heeft zich daartoe op 11 oktober 2017 om 13.26 uur op Kempen Airport gemeld (bewijsmiddel 23). Vervolgens heeft hij telefonisch contact gehad met verschillende medeverdachten, waarbij hij heeft doorgegeven dat hij daadwerkelijk in een helikopter zou stappen en waarbij nadere afspraken over de uitvoering zijn gemaakt. [betrokkene 1] zou om 13.55 uur in de P.I. Roermond worden gelucht (bewijsmiddel 24). In de tussentijd zou de helikopter een tussenlanding te Weert maken en zou de macht over de helikopter met geweld of bedreiging met geweld worden verkregen. De medeverdachte [medeverdachte 5] zou daar de besturing van de helikopter overnemen, terwijl een van de verdachten voorzien van een AK-47 met de helikopter zou meegaan om [betrokkene 1] van de luchtplaats van de inrichting te Roermond te bevrijden.

58. Het sluitstuk van de bevrijdingsactie zou aldus plaatsvinden binnen een zeer kort tijdsbestek, waarvan de aanvang werd gemarkeerd door de aankomst bij de vertreklocatie van de helikopter. Negen minuten vóór aanvang van de luchttijd van [betrokkene 1] is [medeverdachte 2] daar aangehouden (13.46 uur), nadat hij zich volgens plan voor de geplande rondvlucht had gemeld. Ook bij de locatie van de tussenlanding in Weert en in de nabijheid van de P.I. Roermond waren gedragingen verricht die het hof heeft kunnen aanmerken als feitelijke uitvoering van geplande taken met het oog op de bevrijdingsoperatie. Daarbij werd gebruikgemaakt van gestolen (vlucht)auto’s met valse kentekenplaten. Uit de bewijsvoering volgt dat in dit verband niet slechts sprake was van handelingen die de wetgever in art. 46 Sr in algemene zin als voorbereidingshandelingen heeft gekwalificeerd, zoals het verwerven en voorhanden hebben van vervoermiddelen bestemd tot het begaan van een misdrijf, maar dat de desbetreffende vervoermiddelen ook daadwerkelijk zijn aangewend.47 De vervoermiddelen waren geplaatst bij de drie locaties die voor de bevrijdingsactie cruciaal waren, te weten Budel, Weert en Roermond. Zo stond een gestolen auto gereed in Weert met daarin wapens, de helikopterpiloot, middelen om de bevrijding mee te realiseren (touw en autoband), middelen om eventueel aan de politie te ontvluchten (kraaienpoten) en sporen weg te maken (benzine en vuurpijlen). In de nabijheid van de P.I. Roermond werd gewacht in een (vlucht)auto met daarin ook een wapen en middelen om eventueel aan de politie te ontvluchten (kraaienpoten) en sporen weg te maken (benzine en vuurpijlen). Daarbij werden middelen aangewend die bepaald niet duiden op alledaags gedrag, zoals gestolen auto’s met valse kentekenplaten, wapens, munitie, kraaienpoten, vuurpijlen en een touw met autobanden. Die voorwerpen passen wel in het kader van het gezamenlijk plan om een gedetineerde te bevrijden. Tussentijds hielden de verdachten telefonisch contact met elkaar en met de gedetineerde, die om 13.24 uur aan een van de verdachten had laten weten dat “dit zijn nummer is”.

60. Gelet op de hiervoor weergegeven, uit de bewijsvoering blijkende vaststellingen, geeft het oordeel van het hof dat de bewezen verklaarde gedragingen moeten worden aangemerkt als een begin van uitvoering van het voorgenomen misdrijf van art. 191 Sr geen blijk van een onjuiste rechtsopvatting, terwijl het evenmin onbegrijpelijk is en toereikend is gemotiveerd.

61. Bij het voorafgaande moet worden bedacht dat de poging tot bevrijding van een gevangene wordt bedreigd met een gevangenisstraf van ten hoogste vier jaren. Art. 46 Sr is hierop niet van toepassing. Ook uit handhavingsoogpunt is er veel voor te zeggen dat de politie niet eerst op grond van de verdenking van een poging tot bevrijding zou mogen optreden nadat de helikopter met een verdachte aan boord daadwerkelijk op vlieghoogte zou zijn.

62. Naar aanleiding van de schriftuur merk ik nog het volgende op. De omstandigheid dat ten aanzien van de helikopterkaping slechts bewezen is verklaard dat de verdachten daartoe voorbereidingsmiddelen hebben verworven en voorhanden hebben gehad, staat er niet aan in de weg dat de handelingen van de verdachten in dat verband meewegen bij het oordeel dat sprake is geweest van een begin van uitvoering van de bevrijding van een gedetineerde. In het algemeen heeft te gelden dat aan het aannemen van een begin van uitvoering van het voorgenomen misdrijf niet zonder meer in de weg staat dat de mogelijkheid om een delictshandeling te begaan (nog) niet gecreëerd is.50 Daarbij roep ik in herinnering dat de vrijspraak van de ten laste gelegde poging tot kaping niet wordt bestreden en aldus in cassatie niet ter toetsing voorligt. Voor zover de steller van het middel meent dat de afstand tussen de gedragingen en de voorgenomen bevrijding reeds door de desbetreffende vrijspraak te groot was om van een begin van uitvoering te spreken, volg ik haar daarin niet.

64. Het middel faalt.

65. Het derde middel behelst de klacht dat het hof zijn oordeel dat sprake is van medeplegen van het voorhanden hebben van wapens en munitie in de BMW in Weert en in de Audi A4 omdat hij daarvan wetenschap heeft gehad getuigt van een onjuiste rechtsopvatting en ontoereikend is gemotiveerd.

66. Ten laste van de verdachte is onder 3 bewezen verklaard dat:

“hij op meer tijdstippen gelegen in de periode van 1 september 2017 tot en met 11 oktober 2017 in Nederland, tezamen en in vereniging met anderen,

a. een automatisch vuurwapen, te weten een aanvalsgeweer van categorie II (aangetroffen in de berm langs de vluchtroute van de Audi met kenteken [kenteken 3] ) en

b. munitie, te weten patronen van categorie III, geschikt om te worden verschoten met voornoemd vuurwapen (aanvalsgeweer) en

c. een (langwerpige) tas met daarin onderdelen van een aanvalsgeweer, te weten patroonmagazijnen van categorie III en

d. munitie, te weten losse patronen van categorie III (geschikt om te worden verschoten met voornoemd aanvalsgeweer) en

e. een (zwarte) tas met daarin een automatisch vuurwapen, te weten een aanvalsgeweer van categorie II en een pistool van categorie III en onderdelen van een aanvalsgeweer van categorie II, te weten patroonmagazijnen met daarin munitie, te weten patronen van categorie III”

67. Voor de nadere bewijsoverwegingen ten aanzien van feit 3 verwijs ik naar het citaat dat hiervoor onder 18 is opgenomen.

68. De bewezenverklaring heeft in de eerste plaats betrekking op de wapens en munitie die voorhanden zijn geweest in de blauwe BMW 335i, waarin de verdachten [medeverdachte 4] (als bestuurder), [medeverdachte 1] , [medeverdachte 5] en [medeverdachte 3] klaarstonden bij de tussenlandingslocatie in Weert. Uit de vaststellingen van het hof blijkt dat de bedoelde wapens en munitie zijn gevonden in een tas op de [c-straat] te Maarheeze. Die locatie bevindt zich op de vluchtroute van deze BMW. Daarnaast gaat het om een wapen en munitie die voorhanden zijn geweest in de Audi A4 die nabij de P.I. Roermond klaarstond met daarin [betrokkene 2] (als bestuurder) en [medeverdachte 9] en die zijn gevonden op de vluchtroute van de Audi.

69. Aan het middel is ten grondslag gelegd dat voor het medeplegen van het voorhanden hebben van de wapens en munitie onvoldoende is dat de verdachte, mede gelet op zijn organiserende rol en de mate van samenwerking, wetenschap van de aanwezigheid van die wapens en munitie in de BMW en de Audi had, terwijl uit de bewezenverklaring ook niet blijkt dat de verdachte uitvoeringshandelingen heeft verricht ten aanzien van het voorhanden hebben dan wel daarover beschikkingsmacht heeft gehad.

70. Voor een veroordeling ter zake van het – als pleger – voorhanden hebben van een wapen of munitie in de zin van art. 26 Wet Wapens en Munitie (WWM) is vereist dat sprake is geweest van een meer of mindere mate van bewustheid van de verdachte ten aanzien van de aanwezigheid van dat wapen of die munitie. Die uit de rechtspraak van de Hoge Raad gebruikte aanduiding van “een meerdere of mindere mate” van bewustheid geeft aan dat de verdachte zich bewust was van de (waarschijnlijke) aanwezigheid van het wapen of de munitie, zonder dat die bewustheid zich hoeft uit te strekken tot de specifieke eigenschappen en kenmerken van het wapen of de munitie of tot de exacte locatie van dat wapen of die munitie. Voor het bewijs van dergelijke bewustheid geldt dat daarvan ook sprake kan zijn in een geval dat het niet anders kan dan dat de verdachte zulke bewustheid heeft gehad. Voorts vergt het aanwezig hebben van een wapen of munitie dat de verdachte feitelijke macht over het wapen of de munitie kan uitoefenen in de zin dat hij daarover kan beschikken. Daarvoor hoeft het wapen of de munitie zich niet noodzakelijkerwijs in de directe nabijheid van de verdachte te bevinden.52

71. De bewezenverklaring heeft betrekking op het medeplegen van het voorhanden hebben van wapens en munitie in een auto die een cruciale rol speelt bij het gezamenlijk plan om een gedetineerde te bevrijden en daartoe een helikopter te kapen. Uit de vaststellingen van het hof volgt dat de verdachte en zijn medeverdachten een complex, veelomvattend plan hadden gemaakt om [betrokkene 1] uit de P.I. Roermond te bevrijden, dat zij daartoe een helikopter hadden gehuurd waarover zij op de tussenlandingsplaats met (bedreiging met) geweld de macht zouden overnemen en dat in verband daarmee in ieder geval onder meer een BMW beladen met wapens en munitie klaarstond. Voorts volgt uit de vaststellingen dat in verband met dat plan in de Audi bij de P.I. Roermond wapens lagen die kennelijk bedoeld waren om te gebruiken in het geval dat tijdens de bevrijding van [betrokkene 1] nodig mocht blijken. Het hof heeft voorts vastgesteld dat de verdachte wist van dit plan en in de organisatie en uitvoering daarvan een sturende rol heeft gehad.

72. Voor zover het middel de klacht bevat dat het hof blijk heeft gegeven van een onjuiste rechtsopvatting door te oordelen dat de enkele wetenschap van de aanwezigheid van wapens meebrengt dat hij die vuurwapens tezamen en in vereniging met anderen voorhanden heeft gehad, berust het op een onjuiste lezing van het bestreden arrest en faalt het bij gebrek aan feitelijke grondslag.

73. Het hof heeft uit het – op de inhoud van de gebezigde bewijsmiddelen gestoelde – oordeel dat sprake was van een nauwe en bewuste samenwerking aan het gewelddadige plan en de essentiële rol die wapens en munitie in de diverse auto’s daarbij zouden spelen, kunnen afleiden dat de verdachte ook ten aanzien van het voorhanden hebben van die wapens en munitie zo bewust en nauw heeft samengewerkt met zijn mededaders dat sprake is van medeplegen van het voorhanden hebben daarvan. Kennelijk heeft het hof geoordeeld dat het niet anders kan zijn dan dat de verdachte zich in meerdere of mindere mate bewust is geweest van de aanwezigheid van de wapens en munitie in de auto’s, omdat het beoogde gezamenlijk gebruik van die wapens een wezenlijk onderdeel vormde van het bevrijdingsplan van de verdachte en zijn medeverdachten.53 Het mede daarop gebaseerde oordeel van het hof dat de verdachte ook ten aanzien van het voorhanden hebben van de wapens en munitie zo bewust en nauw heeft samengewerkt met zijn mededaders dat sprake is van medeplegen van het voorhanden hebben van die vuurwapens, geeft geen blijk van een onjuiste rechtsopvatting, terwijl dat oordeel toereikend is gemotiveerd.54 Daaraan voeg ik nog toe dat het hof heeft vastgesteld dat [medeverdachte 2] met de verdachte op 11 oktober 2017 overleg heeft gehad of het verstandig is een wapen mee te nemen vanaf de vertreklocatie van de helikopter. De verdachte antwoordt dat [medeverdachte 2] dat niet moet doen omdat het een te groot risico is en zegt dat hij ervoor moet zorgen dat de “boys dat voor hem hebben”. Daarmee is gedoeld op het voorhanden hebben van wapens door de inzittenden van de BMW, die de komst van de helikopter op de tussenlandingslocatie zouden afwachten. De omstandigheid dat niet is gebleken dat de verdachte op enig moment in de buurt is geweest van of in contact met de vuurwapens en munitie in de beide auto’s dan wel met de inzittenden van de BMW, doet aan de begrijpelijkheid van het oordeel van het hof niet af.55