Uitspraken

Deze zaak betreft een geschil tussen erfgenamen. Het hof heeft geoordeeld dat het beroep van [erfgenaam 1] op verjaring ex art. 3:307 lid 2 BW van de rechtsvordering tot terugbetaling van een aan hem door de vader van partijen verstrekte lening naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar is. In het principaal beroep komt [erfgenaam 1] daartegen op. Dat beroep stelt verder de verhouding tussen misbruik van bevoegdheid en onrechtmatige daad aan de orde, alsook de verschuldigdheid van wettelijke rente over door [erfgenaam 1] aan de nalatenschap onttrokken bedragen.

De klachten in het incidenteel beroep zien onder meer op de omvang van het geschil in verband met art. 23 Rv.

Ik meen dat geen van de klachten in het principaal cassatieberoep terecht is opgeworpen. Het incidenteel cassatieberoep treft wel doel. Mijns inziens kan uw Raad de zaak zelf afdoen.

Onderdeel 1 richt zich tegen rechtsoverwegingen 4.18 en 4.19 van het arrest van het hof:

‘4.18 De volgende vraag die moet worden beantwoord is of het beroep van [erfgenaam 1] op verjaring van de schuld uit hoofde van de lening naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar is. Uit de hiervoor weergegeven feiten en omstandigheden volgt naar het oordeel van het hof dat zowel [erfgenaam 1] , als [erfgenamen 2-4] er voortdurend vanuit zijn gegaan dat [erfgenaam 1] een schuld had aan de nalatenschap en dat zij en hun moeder daar ook naar hebben gehandeld. Zo heeft [erfgenaam 1] telkens kenbaar gemaakt aan [erfgenamen 2-4] dat de schuld met de daaraan gekoppelde hypothecaire zekerheid nog bestond. Dat heeft hij niet alleen als gevolmachtigde gedaan, maar ook als deelgenoot in de nalatenschappen. Als gevolmachtigde vertegenwoordigde hij namelijk ook zichzelf als deelgenoot. Hij heeft ter zake geen voorbehoud gemaakt. Daarnaast heeft hij nog in 2014 als deelgenoot [betrokkene 1] en [betrokkene 2] [erfgenamen 2-4] laten benaderen voor het zoeken van een oplossing met betrekking tot de schuld en het recht van eerste hypotheek. Pas in de procedure bij de rechtbank heeft [erfgenaam 1] zich voor het eerst beroepen op verjaring. Dat acht het hof gelet op alles wat daar in de loop van de jaren aan vooraf was gegaan naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onaanvaardbaar. De stelling van [erfgenaam 1] dat [erfgenamen 2-4] in strijd met de twee-conclusieregel hebben gehandeld door het beroep op de redelijkheid en billijkheid eerst bij pleidooi behoorlijk in te kleden en te structureren verwerpt het hof. [erfgenamen 2-4] hebben de verschillende punten ter onderbouwing van hun stelling op een rij gezet en wellicht in een enigszins andere vorm gepresenteerd, maar dat is eigen aan een pleidooi. Zij hebben zich daarbij niet op nieuwe feiten en/of omstandigheden beroepen. En voor zover daar toch sprake van mocht zijn geweest is het hof daar bij de vaststelling van de feiten aan voorbij gegaan, zoals hiervoor is overwogen.

4.19 Dat betekent dat het bedrag van de lening dat nog openstaat, € 307.525,― bij de verdeling dient te worden betrokken, vermeerderd met de overeengekomen rente van 4% vanaf 30 oktober 2011 tot de datum van terugbetaling van de lening, onderscheidenlijk het tijdstip van verdeling van de nalatenschappen. Het beroep van [erfgenaam 1] op verjaring van de verschenen rentetermijnen slaagt niet, omdat [erfgenamen 2-4] rente hebben gevorderd vanaf 30 oktober 2011 en zij [erfgenaam 1] hebben gedagvaard op 22 mei 2015. De in artikel 3:308 BW genoemde verjaringstermijn van vijfjaren was op dat moment nog niet verstreken.’

Alle klachten van het onderdeel, rechts- en motiveringsklachten, doen een beroep op het uitgangspunt dat een objectieve verjaringstermijn een in beginsel absoluut karakter heeft en dat het beginsel van rechtszekerheid dat deze absolute termijn beoogt te dienen en de billijkheid jegens de wederpartij meebrengen dat hieraan strikt de hand moet worden gehouden, alsook dat toepassing van de beperkende werking van art. 6:2 lid 2 BW in verband hiermee is beperkt tot uitzonderlijke gevallen.4

Het onderdeel faalt. Het oordeel van het hof moet als volgt worden begrepen. [erfgenaam 1] heeft in de loop van de jaren die voorafgaan aan zijn beroep op verjaring (voor het eerst in de procedure) herhaald bij wijlen de moeder van partijen en bij [erfgenamen 2-4] het vertrouwen gewekt dat zijn schuld aan de nalatenschappen zou worden voldaan. Niet alleen heeft hij geen voorbehoud gemaakt, maar hij heeft ook actief Accon avm ingeschakeld om [erfgenamen 2-4] te laten benaderen in verband met herfinanciering van zijn bedrijf, bij welke gelegenheid aan [erfgenamen 2-4] betaling van de vordering uit hoofde van de lening nadrukkelijk in het vooruitzicht is gesteld (hiervoor 2.1 onder viii). Aldus heeft [erfgenaam 1] zich gedragen op een wijze die naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid onverenigbaar is met het vervolgens zich beroepen op verjaring (rechtsverwerking).5 Dit oordeel is niet in strijd met het uitgangspunt dat een objectieve verjaringstermijn een in beginsel absoluut karakter heeft. Zoals met betrekking tot iedere voltooide verjaring afstand van recht mogelijk is (art. 3:322 lid 2 BW), ook met betrekking tot een verjaring uit hoofde van een objectieve verjaringstermijn, zo ook kan een partij haar bevoegdheid om zich op verjaring te beroepen door rechtsverwerking verspelen.6 Voor zover het uitgangspunt waarop het onderdeel een beroep doet al mede op het geval van rechtsverwerking kan worden betrokken, geldt dat rechtsverwerking naar zijn aard een bijzonder geval is en dat toepassing van de beperkende werking van art. 6:2 lid 2 BW in zoverre zeer wel mogelijk is.

Ik liet zojuist in het midden of het uitgangspunt waarop het onderdeel een beroep doet wel mede op het geval van rechtsverwerking kan worden betrokken. Daarover wil ik nog kort iets zeggen. Aan de objectieve verjaringstermijnen van meest twintig jaar ligt (vooral) de waarde van de rechtszekerheid ten grondslag, anders dan de kortere, subjectieve verjaringstermijnen, die mede (sterk) in de sleutel van de billijkheid staan. Met betrekking tot die rechtszekerheid zijn twee aspecten te onderscheiden:7 (1) door het verloren gaan van bewijsmateriaal is het bezwaarlijk om over meer dan twintig jaar oude feiten in rechte debat te moeten voeren; (2) het honoreren van een aanspraak gegrond op feiten van meerdere decennia oud zou een sterke inbreuk zijn op de individuele rechtszekerheid van de wederpartij, die met een dergelijke vordering doorgaans in het geheel geen rekening meer zal hebben gehouden. Het bedoelde uitgangspunt moet tegen deze achtergrond worden verstaan. Welnu, het zal duidelijk zijn dat indien, zoals hier, door toedoen van de partij aan wie het verweermiddel van de verjaring ten dienste stond, partijen voortdurend ervan zijn uitgegaan dat niet alleen een bepaalde aanspraak nog steeds bestond maar ook daadwerkelijk zou worden voldaan, de rechtszekerheid niet in geding is. Het moeten voeren van een debat over meer dan twintig jaar oude feiten is niet aan de orde. En het honoreren van een door de wederpartij zelf gewekt vertrouwen is uiteraard niet een inbreuk op haar individuele rechtszekerheid. Omgekeerd, het niet honoreren van dat vertrouwen zou wel een (sterke) inbreuk zijn op de individuele rechtszekerheid van de partij tegenover wie onverhoeds toch een beroep op verjaring wordt gedaan. Het terzijde stellen van een beroep op verjaring op grond van rechtsverwerking is om dezelfde redenen ook niet onbillijk. Kortom, mijns inziens bestaat er alle reden om het bedoelde uitgangspunt niet mede op gevallen van rechtsverwerking te betrekken. Maar zou daarover al anders worden gedacht, dan geldt mijns inziens dat gevallen rechtsverwerking bij uitstek ‘bijzonder’ mogen heten.

Onder 2.1 bevat het onderdeel de rechtsklacht dat het hof heeft miskend dat misbruik van een volmachtbevoegdheid om te handelen ten behoeve van een nalatenschap en/of de gezamenlijke erfgenamen niet zonder meer een onrechtmatige daad oplevert jegens de erfgenamen. In zijn schriftelijke toelichting werkt de steller van het middel deze klacht uit onder verwijzing naar diverse opvattingen in de literatuur over de verhouding tussen misbruik van bevoegdheid (art. 3:13 BW) en onrechtmatige daad (art. 6:162 BW).9

Ook indien we met de steller van het middel ervan uitgaan dat misbruik van bevoegdheid (hier van de boedelvolmacht) niet steeds een onrechtmatige daad oplevert, zelfs niet ten opzichte van degene tegenover wie het misbruik plaatsvindt (hier van de andere deelgenoten in de nalatenschap, tevens volmachtgevers), kan de klacht geen doel treffen, omdat in de door het hof vastgestelde feiten de onrechtmatigheid van de handelwijze van [erfgenaam 1] besloten ligt. [erfgenaam 1] heeft immers met misbruik van de boedelvolmacht beschikt over tot de gemeenschap behorende gelden, dus van gelden die alleen aan de deelgenoten gezamenlijk toekwamen. Dat levert inbreuk op het recht van [erfgenamen 2-4] op en is daarnaast ten opzichte van hen ook onzorgvuldig, beide in de zin van art. 6:162 lid 2 BW.

Onder 2.2 bevat het onderdeel de klacht dat het hof zou hebben miskend dat niet zonder meer sprake is van schade als bedoeld in art. 6:162 BW als een partij niet heeft kunnen beschikken over een geldbedrag en daarvoor geen vergoeding is betaald. Onder 2.3 volgt een gelijkgestemde motiveringsklacht.

Ook deze klachten treffen geen doel. [erfgenaam 1] heeft onrechtmatig gelden aan de gemeenschap onttrokken. De door hem verschuldigde schadevergoeding ziet niet alleen op de onttrokken hoofdsom, maar uiteraard mede op vertragingsschade (namelijk tot het moment dat de verschuldigde schadevergoeding is voldaan). Die vertragingsschade wordt door art. 6:119 BW gefixeerd op de wettelijke rente. Met die fixatie heeft de wetgever discussies over het bestaan en de omvang van vertragingsschade willen voorkomen: de schuldeiser heeft recht op de wettelijke rente onverschillig of hij schade heeft gelden of juist omgekeerd zijn schade hoger is.10 Of [erfgenamen 2-4] daadwerkelijk rente of ander rendement over de door [erfgenaam 1] onttrokken bedragen zijn misgelopen en zo ja tot welk bedrag, doet dus in het geheel niet ter zake.

De slotsom is dat het principaal cassatieberoep geen doel kan treffen.

Onderdeel 1 van het cassatiemiddel in het incidenteel beroep draagt een voorwaardelijk karakter en behoeft gelet op wat hiervoor naar aanleiding van het principaal beroep is gezegd, geen bespreking.

4.3 Partijen hebben bij gelegenheid van het pleidooi te kennen gegeven dat de rekening en verantwoording, die in eerste aanleg nog voorwerp van debat was tussen partijen, thans niet meer in het geding is. Dat geldt ook voor de terugbetaling van de door [erfgenaam 1] van de ervenrekening naar zijn eigen bankrekening overgeschreven gelden. Deze bedragen zijn door [erfgenaam 1] in depot gestort op een kwaliteitsrekening van [notaris 2] . Wel vormt nog onderwerp van geschil de vraag of er rente is verschuldigd is over de overgeschreven bedragen van € 100.000,― en € 50.000,―. Het hof tekent daarbij aan dat [erfgenamen 2-4] hun eis op dit onderdeel niet hebben vermeerderd met een vordering van rente over de op 19 oktober 2012 en 8 februari 2013 door [erfgenaam 1] van de ervenrekening naar zijn eigen bankrekening overgeschreven bedragen van € 20.000,― en € 8.000,―. Kern van het geschil vormt de vraag of [erfgenaam 1] het restant van de lening uit 1987 nog moet terugbetalen aan de nalatenschappen van vader en moeder. Verder vormen de buitengerechtelijke kosten nog onderwerp van geschil. Het hof zal de geschilpunten per onderwerp bespreken.’

Onder 2.1 betogen [erfgenamen 2-4] dat het hof, door te overwegen dat [erfgenamen 2-4] hun eis niet hebben vermeerderd met de rente over de bedragen van € 20.000,― en € 8.000,―, een onbegrijpelijke uitleg aan hun vordering heeft gegeven en zo art. 23 Rv heeft miskend, althans zijn oordeel ontoereikend heeft gemotiveerd. Zij verwijzen hiervoor naar hetgeen is opgenomen in de memorie van grieven onder 25, 34, 64 en 72, de akte van 23 oktober 2018 en het proces-verbaal van de zitting voor het hof van 18 januari 2021.

Bestudering van deze vindplaatsen leert dat [erfgenamen 2-4] de bedoelde bedragen die [erfgenaam 1] heeft opgenomen niet hebben vermeld in hun opgave van de voor de verdeling in aanmerking komende waarden, waarnaar het petitum verwijst. Intussen hebben zij wel pro memorie vermeld een post ‘rente over bankrekeningen en opnamen [erfgenaam 1] ’.13 Dat zij de opnames door [erfgenaam 1] van € 20.000,― en € 8.000,― niet gespecificeerd hebben opgenomen, kan hen niet worden tegengeworpen. Uit het procesdossier blijkt immers dat deze opnames pas aan het licht zijn gekomen door overlegging van de bankgegevens door de notaris,14 nádat de memorie van grieven ter rolzitting van 29 juni 2018 was genomen.

Kennelijk is de redenering van het hof dat een en ander niet wegneemt dat [erfgenamen 2-4] schriftelijk hun eis hadden moeten vermeerderen (art. 130 Rv). Daaraan gaat echter vooraf de vraag of de genoemde pro-memoriepost niet reeds voldoende duidelijk de vordering tot berekenen van rente over ook de bedragen van € 20.000,— en € 8.000,— omvatte. Die vraag laat het hof ten onrechte onbesproken. In verband daarmee treffen de klachten van [erfgenamen 2-4] doel. Voor zover het hof is uitgegaan van de opvatting dat een pro-memoriepost nooit een voldoende duidelijke vordering kan inhouden en daarom steeds door een (formele) eiswijziging moet worden gevolgd, is dat mijns inziens inderdaad een miskenning van art. 23 Rv. Een vordering is voldoende duidelijk indien voor de rechter duidelijk is waarover hij dient te beslissen en voor de wederpartij waartegen zij zich heeft te verweren. Alleen indien dat niet duidelijk is, moet een pro-memoriepost een vervolg krijgen in een (formele) eiswijziging als bedoeld in art. 130 Rv. Voor zover het hof de vordering van [erfgenamen 2-4] zo heeft uitgelegd dat de post ‘rente over bankrekeningen en opnamen [erfgenaam 1] ’ niet mede rente over de door [erfgenaam 1] opgenomen bedragen van € 20.000,— en € 8.000,— omvatte, is dat, zoals door het middel terecht wordt aangevoerd, onbegrijpelijk.

In dit verband nog enkele opmerkingen over het debat in hoger beroep. In hun akte van 23 oktober 2018 hebben [erfgenamen 2-4] met zoveel woorden vermeld dat naast het eerder bekende bedrag van € 150.000,— nog een nader bedrag van € 28.000 door [erfgenaam 1] was onttrokken en daarbij ook een verband gelegd met door [erfgenaam 1] verschuldigde rente.15 Bij gelegenheid van de mondelinge behandeling van de zaak in hoger beroep is van de zijde van het hof gevraagd: ‘zijn de overboekingen van de erfrekening van [erfgenaam 1] nog in geschil?’, naar aanleiding waarvan door [erfgenaam 2] is gezegd: ‘ja, want daar zit ook nog rente aan’.16 Meer vermeldt het proces-verbaal over het punt niet, zodat ervan moet worden uitgegaan dat noch van de zijde van [erfgenaam 1] noch van die van het hof het standpunt is genomen dat wat betreft de bedragen van € 20.000,— en € 8.000,— een (formele) eisvermeerdering nodig was. Ik meen dat in het licht van een en ander ’s hofs uitleg van de vordering te meer onbegrijpelijk is. Een vordering moet mede worden uitgelegd in het licht van het processuele debat, zoals zich dit na het instellen ervan heeft ontwikkeld.17 Met name in verband met de gang van zaken bij gelegenheid van de mondelinge behandeling, is de uitleg die het hof vervolgens aan de vordering van [erfgenamen 2-4] heeft gegeven (in de zin dat zij niet reeds een rentevordering met betrekking tot de bedragen van € 20.000,— en € 8.000,— omvatte) een verrassing waarmee [erfgenamen 2-4] geen rekening meer behoefden te houden.

Onder 2.2 betogen [erfgenamen 2-4] dat het hof ten onrechte een waardestijging van de effecten van € 713,96, een dividenduitkering van € 4.694,58 en ontvangen rente van € 184,57 niet in de verdeling heeft betrokken. [erfgenaam 1] heeft zich op dit punt gerefereerd aan het oordeel van uw Raad.

Ook deze klacht is terecht voorgesteld. Het hof heeft deze bedragen ten onrechte niet in de verdeling betrokken, hoewel [erfgenamen 2-4] deze met zoveel woorden in de memorie van grieven onder 72 hadden opgenomen en toegelicht onder 64.

De klacht onder 2.3 hoeft na het voorgaande geen bespreking meer. Hetzelfde geldt voor de voortbouwklachten van onderdeel 3.

De slotsom is dat de klachten in dit onderdeel doel treffen. Ik geef uw Raad in overweging de zaak zelf af te doen door te bepalen dat bij de verdeling mede rekening moet wordt gehouden met de wettelijke rente over de opnames door [erfgenaam 1] van € 20.000,― en € 8.000,―, te rekenen vanaf de datum van overboeking tot het tijdstip van storting op de kwaliteitsrekening van de notaris, alsook met de waardestijging van de effecten ad € 713,96, de dividenduitkering van € 4.694,58 en de ontvangen rente van € 184,57.