Uitspraken

Tegen de beslissing van de rechtbank en de daaraan ten grondslag gelegde motivering komt [eiser] met elf grieven op, die er in onderlinge samenhang op neerkomen dat in hoger beroep een nieuwe integrale beoordeling van het geschil dient te worden gegeven.

Tijdens de mondelinge behandeling in hoger beroep heeft het debat zich toegespitst op de noodzaak tot uitleg en de onderlinge relatie van de leden 1 en 2 van artikel 4:46 van het Burgerlijk Wetboek (BW) in het licht van de uitspraak van de Hoge Raad van 10 november 2023 (ECLI:NL:HR:2023:1531) en de daaraan voorafgaande conclusie van de A-G.

Kort gezegd: mogen daden of verklaringen van de erflater buiten de uiterste wil ‘slechts dan voor uitlegging van een beschikking worden gebruikt, indien de uiterste wil zonder die daden of verklaringen geen duidelijke zin heeft’. De rechtbank is eerst tot de conclusie gekomen dat het testament onduidelijk is, is vervolgens toegekomen aan het tweede lid van artikel 4:46 BW en heeft voor de uitleg van het testament gebruik gemaakt van daden en verklaringen van de erflater van vóór en na het opmaken van het testament van 23 februari 1995 om te onderzoeken wat erflater heeft beoogd met de in zijn testament opgenomen erfstelling.

Bij pleidooi heeft [verweerder] zijn standpunt aldus doen samenvatten:

Het primaat in het kader van de uitleg moet niet worden gezocht in het taalkundige, maar bij alle andere omstandigheden van het geval. Uit al die andere omstandigheden volgt dat:

Erflater had duidelijk de bedoeling om te testeren ten behoeve van degene met wie hij een bijzondere relatie had. [eiser] had die bijzondere relatie met erflater al geruime tijd niet meer, terwijl [verweerder] die relatie wel degelijk had met erflater. Het in de uitleg betrekken van die context waarin de bewoordingen van het testament zijn gebruikt, die omstandigheden waaronder de uiterste wil is gemaakt, en die verhoudingen die de uiterste wil wenst te regelen, leidt tot de conclusie dat sprake is van een leemte. De uiterste wil regelt niet de situatie die zich bij overlijden voordoet. De erfstelling ten behoeve van [eiser] was niet bedoeld voor de onderhavige, fundamenteel gewijzigde situatie. Het is daarom dat [eiser] geen rechten kan ontlenen aan de erfstelling. De leemte die ontstaat, wordt opgevuld door het versterferfrecht, aldus [verweerder] .

In genoemde uitspraak van de Hoge Raad is onder 3.2.1 het volgende overwogen:

“Bij de uitlegging van een uiterste wilsbeschikking dient te worden gelet op de verhoudingen die de uiterste wil kennelijk wenst te regelen, en op de omstandigheden waaronder de uiterste wil is gemaakt (art. 4:46 lid 1 BW). Bij het vaststellen van de omstandigheden waaronder de uiterste wil is gemaakt, kunnen feiten en omstandigheden van na het opmaken van de uiterste wil van belang zijn, omdat daaraan bewijs kan worden ontleend van een omstandigheid waaronder de uiterste wil is gemaakt. Ten tijde van het opmaken van de uiterste wil bij de erflater bestaande verwachtingen over toekomstige gebeurtenissen zullen in aanmerking kunnen komen als omstandigheid waaronder de uiterste wil is gemaakt.

Verwachtingen van de erflater over de toekomst kunnen ook van belang zijn bij het vaststellen van de verhoudingen die de erflater met de uiterste wil kennelijk wenst te regelen. In het arrest van de Hoge Raad van 11 oktober 2013 ligt besloten dat voor de vaststelling van de verhoudingen die de erflater met de uiterste wil kennelijk wenst te regelen, mede acht geslagen kan worden op verklaringen van getuigen omtrent hetgeen de erflater heeft beoogd.

Doen zich na het opmaken van de uiterste wil feiten en omstandigheden voor waardoor de feitelijke verhoudingen niet langer aansluiten bij hetgeen de erflater kennelijk wenste te regelen, dan kan de uiterste wil zo worden uitgelegd dat de desbetreffende beschikking alleen gold voor de situatie die bestond voordat de bedoelde feiten en omstandigheden zich hadden voorgedaan. Voor een zodanige uitleg is niet vereist dat de erflater bij het opmaken van de uiterste wil op de bedoelde feiten en omstandigheden is vooruitgelopen.”

[eiser] en [verweerder] hebben ieder een andere uitleg gegeven aan het testament. [eiser] heeft als verklaring voor de erfstelling gewezen op de vader-zoonrelatie die hij met erflater had, en een relatie gelegd met zijn werkzaamheden voor erflater en het belang dat erflater zou hechten aan de voortzetting van zijn bedrijf Ergoselect, liefst zo fiscaal gunstig. [verweerder] heeft het accent gelegd op de voorziening die erflater wilde treffen ten aanzien van degenen met wie hij een bijzondere (veelal affectieve) relatie onderhield op een bepaald moment.

Voor de interpretatie van het testament dienen onderzocht te worden de verhoudingen die erflater in zijn testament kennelijk wenste te regelen en de omstandigheden waaronder het testament is opgemaakt. Daarbij kunnen feiten en omstandigheden van na het opmaken van de uiterste wil van belang zijn, omdat daaraan bewijs kan worden ontleend van een omstandigheid waaronder de uiterste wil is gemaakt. Dat bij het onderzoek geen acht zou mogen worden geslagen op posterieure daden of verklaringen van erflater, zoals [eiser] betoogt, laat zich moeilijk verenigen met het belang dat de wil van erflater, binnen de grenzen van de testeervrijheid, zoveel mogelijk tot zijn recht komt. De vraag naar de juiste duidelijke zin van de uiterste wil is niet te beantwoorden met wegdenken van relevante daden en verklaringen van erflater (vgl. concl. AG – randnummer 3.48 bij HR 10 november 2023, ECLI:NL:PHR:2023:444). Daarbij geldt dat posterieure daden en verklaringen van erflater gebruikt mogen worden bij de uitleg van de bedoeling van erflater zoals die ten tijde van het maken van de uiterste wil bestond.

[eiser] heeft zich gericht tegen overweging 6.9 van de rechtbank waarin deze heeft overwogen dat uit de handgeschreven verklaringen kan worden afgeleid dat erflater – net als in de periode 1985 tot en met 1995 – regelmatig van mening veranderde over wie wat moest erven. Alsmede tegen de overweging dat volgens [naam 3] , met wie erflater van 1972 tot 1990 een affectieve relatie had, erflater tot 1995 op dezelfde wijze handelde en ook toen bij elk nieuw “vriendje” zijn testament veranderde. [eiser] verwijst naar overweging 6.6 waarin staat dat de inhoud van de eerdere testamenten niet bekend is, zodat niet met zekerheid kan worden vastgesteld dat de wisseling van partner/vriend de reden zou kunnen zijn van de vele testamenten die erflater heeft opgesteld. [eiser] stelt dat de overwegingen in 6.9 en 6.6 tegenstrijdig zijn en dat de rechtbank zichzelf tegenspreekt.

[verweerder] stelt in hoger beroep dat geen sprake is van tegenstrijdige rechtsoverwegingen. [verweerder] verwijst ook naar een drietal eerdere testamenten die hij als productie 26 tot en met 28 in hoger beroep heeft overgelegd.

Het hof volgt [verweerder] in zijn standpunt. De overgelegde testamenten bevestigen dat erflater telkens nieuwe personen noemde. In het testament van 17 juli 1985 is [naam 3] voor 3/4de gedeelte tot erfgenaam benoemd en [naam 5] Willem [naam 5] voor 1/4de gedeelte.

Uit het testament van 6 december 1990 volgt dat [naam 3] en [naam 6] ieder voor gelijke delen tot erfgenaam zijn benoemd. [naam 3] en [naam 6] verbleven toen in een huis van erflater respectievelijk te [plaats G] en [plaats E] , welke huizen aan hen zijn gelegateerd. [naam 3] heeft verklaard (prod. 29 Hb) dat erflater een affectieve/seksuele relatie heeft gehad met [naam 6] en dat zij op hetzelfde adres woonden.

Uit het testament van 11 oktober 1991 volgt dat [naam 7] tot enig erfgenaam is benoemd met een subsidiaire erfstelling ten gunste van [naam 3] . [naam 3] weet hij niet of sprake was van seksuele relatie, maar wel dat er een nauwe relatie bestond tussen erflater en [naam 7] .

In het testament van 23 februari 1995 is naast de erfstelling van [eiser] , [naam 3] opnieuw bedacht door hem het levenslang recht van vruchtgebruik te legateren van zijn woonhuis aan de [A-straat] te [plaats G] .

Uit de vier bekende testamenten is naar het oordeel van het hof af te leiden dat erflater telkens degene met wie hij toen een bijzondere relatie had tot (mede)erfgenaam benoemde of met een legaat bedacht. [naam 3] , met wie erflater een jarenlange relatie heeft onderhouden is genoemd en, voor zover in deze procedure bekend, [naam 5] , [naam 6] en [naam 7] .

Zo schreef erflater op 5 oktober 2016 te Vaals onder de kop “Laatste wilsbeschikking”:

Ondergetekende [erflater] herroept bij deze al zijn vorige laatste wilsbeschikkingen en bepaalt het volgende.

Na mijn overlijden draag ik mijn praktijk Ergoselect met de daarbij behorende roerende en onroerende goederen over aan [naam 13] , die met ingang van eenentwintig augustus tweeduizend zestien praktijkgenoot is bij Ergoselect.

Sinds vier april tweeduizend zestien is [naam 13] tevens in het genot van mijn woning op de [D-straat ] te [plaats E] .

Tevens benoem ik tot mijn erfgenaam [naam 14] die met ingang van eenentwintig augustus tweeduizend zestien mijn levenspartner is en met wie ik op genoemde datum een huwelijksafspraak heb. Het huwelijk zal voltrokken worden tussen nu en twee jaar. [naam 14] is vanaf eerder genoemde datum in het genot van mijn woning op de [D-straat ] te [plaats E] .

In een aanvullend schrijven van diezelfde datum heeft erflater benoemd welke zakelijke en privébezittingen hij heeft.

Op 22 februari 2017 om elf uur vijftig schreef erflater te [plaats J] :

In vervolg op mijn wilsbeschikking en mijn aanvulling hierop van oktober tweeduizend zestien bepaal ik het volgende:

[naam 11] met wie ik al twaalf jaar samenwoon in Marokko verkrijgt na mijn overlijden al mijn roerende en onroerende zaken in Marokko (…).

Tien minuten later schreef erflater:

In aanvulling op mijn bepaling ter zake van [naam 11] , heden van elf uur vijftig, bepaal ik als extra verkrijging het genot van de helft van het pand [D-straat ] (het privé gedeelte) en het genot van de helft van het pand te [adres 1] , het privégedeelte.

Op 12 juli 2018 schreef erflater te [plaats B] , Zweden:

Ondergetekende [erflater] verklaart het volgende:

In aanvulling op mijn laatste wilsbeschikking legateer ik na mijn overlijden aan [verweerder] , geboortedatum [datum] negentienhonderd vierentachtig, geboorteplaats [plaats k] Syrië de volgende roerende en onroerende goederen:

Appartement [E-straat] [plaats E] ; villa [plaats H] , […] , appartement in [plaats L] ; appartement [adres 2] ; de helft van het huis [D-straat ] te [plaats E] ; helft van de Bungalow in [plaats M] : de Volkswagen omgebouwd tot camper; verder machtig ik [verweerder] de beschikking over mijn ING rekening privé en mijn Visa rekening. Tevens machtig ik [verweerder] de nog openstaande lening van [naam 11] in te vorderen.

Het hof concludeert evenals de rechtbank dat erflater regelmatig van mening veranderde over wie wat moest erven. Duidelijk is ook dat erflater telkens degene met wie hij een bijzondere relatie onderhoudt, wil begunstigen na zijn overlijden. Erflater heeft zich, voor zover bekend, nog éénmaal uitgelaten over de bedrijfsopvolging en geschreven dat hij Ergoselect aan [naam 13] wilde overdragen, zie de verklaring van 2016. Deze was daarmee bekend en heeft nadat hij gestopt was bij Ergoselect de verklaring van erflater teruggegeven, zo blijkt uit het schrijven van [naam 13] van 10 mei 2021. Hieruit valt af te leiden dat ook als het gaat om een mogelijke bedrijfsopvolging, erflater op een later moment aan een andere medewerker zijn onderneming wilde overdragen.

Naar het oordeel van het hof is uit bovenstaande feiten en omstandigheden af te leiden dat erflater in 1995 degenen met wie hij een bijzondere relatie onderhield, wilde begunstigen na zijn overlijden. Dié verhouding heeft erflater bij het opmaken van zijn testament in 1995 kennelijk willen regelen.

Het hof sluit daarbij aan bij hetgeen de rechtbank in r.o. 6.12 heeft overwogen, namelijk dat de daden en verklaringen van erflater zowel vóór als na het maken van het testament in 1995 erop duiden dat erflater wilde dat zijn nalatenschap zou toekomen aan degene met wie hij op het moment van het maken van de testamenten en het opstellen van de handgeschreven verklaringen een affectieve relatie had althans aan degene die in ieder geval een belangrijke rol speelde in zijn (zakelijke) leven.

Tegen deze achtergrond zal het hof onderzoeken of ten tijde van het overlijden van erflater sprake is van feiten en omstandigheden die erop duiden dat de feitelijke verhoudingen niet langer aansluiten bij hetgeen erflater bij het opmaken van het testament kennelijk wenste te regelen. De rechtbank heeft in r.o. 6.11 een aantal feiten en omstandigheden genoemd ten aanzien van de relatie tussen erflater en [eiser] die door het hof worden onderschreven. Het contact tussen erflater en [eiser] is na enkele jaren van karakter veranderd doordat [eiser] niet meer in het bedrijf van erflater werkte, andersoortig werk is gaan doen, een gezin is gaan stichten en elders is gaan wonen. Bedrijfsmatig waren er geen contacten tussen erflater en [eiser] , maar slechts af en toe berichten over de gezinssituatie. [eiser] wist zelfs niet dat hij in het testament als erfgenaam is aangewezen. [eiser] heeft zelf geen kennis gehad van het overlijden van erflater, maar is door de notaris daarna opgespoord vanwege het testament uit 1995.

Erflater heeft na 1995 diverse andere affectieve relaties gehad en zijn bedrijf heeft hij op een bepaald moment aan een andere medewerker, [naam 13] , willen nalaten. Erflater is in 2019 voor het eerst, en op latere leeftijd, een geregistreerd partnerschap aangegaan, namelijk met [verweerder] . Over het karakter van die relatie overweegt het hof hierna onder 3.13 nader.

[eiser] heeft aangevoerd dat in het testament niet is verwoord dat de erfstelling van [eiser] niet geldt als erflater een nieuwe relatie krijgt, een geregistreerd partnerschap aangaat of gaat trouwen. De erfstelling in het testament draagt geen tijdelijk karakter. Een testament is niet tijdelijk. Erflater wist dat hij, als hij een ander tot erfgenaam wilde benoemen, dan een nieuw testament moest opmaken. Hij was een ervaren testateur; hij heeft meerdere testamenten gemaakt.

De (latere) relatie met [verweerder] is niet onverwacht. Erflater had telkens met andere mannen een affectieve en seksuele relatie. Aangenomen kan worden dat erflater als toekomstverwachting kon hebben dat er nog de nodige nieuwe liefdes zouden komen. Hij wist ook dat hij dan zijn testament zou moeten wijzigen als hij wat anders wilde, aldus [eiser] .

Dit standpunt ziet eraan voorbij dat tussen het opmaken van het testament op 23 juli 1995 door erflater en het aangaan van het geregistreerd partnerschap 24 jaren waren verstreken. Ten tijde van het opmaken van het testament bestond voor partners van hetzelfde geslacht (nog) niet de mogelijkheid om een geregistreerd partnerschap aan te gaan of te huwen. Die mogelijkheden bestaan pas sinds onderscheidenlijk 1 januari 1998 en 1 april 2001. [verweerder] is de enige persoon met wie erflater zijn affectieve relatie op een dergelijke juridische wijze heeft geformaliseerd.

[eiser] heeft in dit verband nog aangevoerd dat hij zijn twijfels heeft over de relatie en dat het evengoed zo kan zijn dat het geregistreerd partnerschap is aangegaan om [verweerder] aan een verblijfsvergunning te helpen. Die betwisting kan in het licht van het door [verweerder] gestelde en de overgelegde bewijsstukken echter niet als voldoende (gemotiveerd) worden aangemerkt. Op grond van de handgeschreven verklaring van 12 juli 2018 is duidelijk dat erflater op dat moment wenste dat [verweerder] een groot deel van zijn vermogen zou erven. Uit de e-mail aan COC Nederland van 15 juli 2019 kan worden afgeleid dat de relatie tussen erflater en [verweerder] een jaar later nog steeds bestendig was, dat partijen het ‘fantastisch’ met elkaar hadden en dat partijen een notaris nodig hadden die hen wilde helpen bij het aangaan van een geregistreerd partnerschap. De door [verweerder] gestelde aard van de relatie wordt ook ondersteund door de overgelegde (schriftelijke) verklaringen van [naam 15] , de voormalige buren [naam 16] en [naam 3] (producties 11, 12 en 13 bij de inleidende dagvaarding). Daarbij komt dat [eiser] niet, althans onvoldoende gemotiveerd heeft betwist dat [verweerder] helemaal geen verblijfsvergunning nodig had, gelet op zijn Zweedse (en dus Europese) status.

Al met al is voldoende komen vast te staan dat erflater en [verweerder] een affectieve relatie hadden en dat erflater bij het aangaan van het geregistreerd partnerschap de bedoeling had zijn affectieve relatie met [verweerder] te bestendigen en ook om na zijn overlijden [verweerder] te begunstigen.

[verweerder] heeft gesteld dat erflater en hij door een notaris – het hof begrijpt dat het de kandidaat-notaris mr. [naam 17] betrof - zijn geadviseerd dat [verweerder] als geregistreerd partner als erfgenaam bij versterf zou erven. Het sluiten van een geregistreerd partnerschap was volgens de kandidaat-notaris fiscaal gunstiger dan een erfstelling. Het opmaken van een testament hoefde volgens haar niet als erflater en hij een geregistreerd partnerschap zouden aangaan. Het bestaan van een eerder testament is tijdens het gesprek noch door erflater noch door de kandidaat-notaris ter sprake gebracht, aldus [verweerder] .

[eiser] heeft daartegenover aangevoerd dat een notaris altijd zal vragen of er een testament is omdat dat grote gevolgen kan hebben en een testament eenvoudig te wijzigen is. Hij trekt hetgeen [verweerder] daarover heeft verteld in twijfel.

Het hof overweegt op dit punt dat voldoende vast staat dat de inhoud van de uiterste wilsbeschikking uit 1995 tijdens het gesprek niet is besproken. [eiser] heeft onvoldoende weersproken dat erflater zelf het er niet over heeft gehad. Dat de kandidaat-notaris (zelf) op de hoogte was van de inhoud van het testament uit 1995 is gesteld noch gebleken. Het moet er dan ook voor worden gehouden dat zij evenmin de inhoud van het testament ter sprake heeft gebracht. In dit licht bezien, en gelet op het hiervoor onder 3.13 overwogene, onderschrijft het hof hetgeen de rechtbank in rechtsoverweging 6.10 heeft overwogen, namelijk dat aangenomen moet worden dat erflater met het geregistreerde partnerschap (onder meer) heeft willen regelen dat zijn nalatenschap aan zijn partner [verweerder] zou toekomen en dat dit ook in lijn is met wat erflater met zijn handgeschreven verklaring van 12 juli 2018 heeft gesteld. Bovendien is het niet ongebruikelijk voor niet juristen, zoals erflater, te veronderstellen dat een geregistreerd partnerschap voldoende is om het erfgenaamschap van de partner in kwestie afdoende te regelen, ook als erflater zich nog bewust was van het door hem ruim 24 jaar eerder gemaakte testament. Hetgeen door [eiser] is aangevoerd over het opmaken van partnerschapsvoorwaarden en het daarmee te behalen fiscale voordeel leidt niet tot een andere conclusie. [eiser] heeft voorwaardelijk, namelijk indien het hof ten aanzien van het gesprek dat erflater en [verweerder] met de notaris hadden voorafgaand aan het aangaan van het geregistreerd partnerschap uitgaat van hetgeen [verweerder] daarover heeft verteld, (tegen)bewijs aangeboden door middel van het doen horen van de kandidaat-notaris. Gelet op het vooroverwogene komt het hof aan bewijslevering niet toe. Voor het ambtshalve toelaten tot bewijslevering bestaat onvoldoende aanleiding.

De conclusie van al het voorgaande is dat de grieven van [eiser] falen en dat het vonnis waarvan beroep zal worden bekrachtigd, onder aanvulling van gronden. Daarmee kan ook de proceskostenveroordeling van [eiser] in eerste aanleg in stand blijven. [eiser] zal als de in het ongelijk gestelde partij ook worden verwezen in de kosten van het geding in hoger beroep.

De vereffenaar heeft aangegeven geen standpunt te willen innemen in het tussen [eiser] en [verweerder] gerezen geschil. Zij heeft zich gerefereerd aan het oordeel van het hof. Het hof zal de proceskosten tussen [eiser] en de vereffenaar compenseren als na te melden.