Uitspraken

Deddens c.s. hebben in hoger beroep tien grieven voorgedragen, die het bestreden vonnis evenwel niet in de volle breedte bestrijken. De eerste twee grieven, die betrekking hebben de weergave van de feiten behoeven geen verdere bespreking meer nu het hof de feiten hiervoor zelfstandig heeft vastgesteld. Het hof zal de overige grieven hierna onderwerpsgewijs bespreken.

Het zwaartepunt van het principaal appel ligt bij de vraag of de ‘681-regeling’ een voorwaarde betreffende de uittreding is die verder gaat dan geoorloofd is. Het oordeel van de rechtbank dat deze regeling die toets doorstaat wordt aangevochten in de grieven 3 tot en met 7 in principaal appel, die zich lenen voor gezamenlijke behandeling. Het hof zal daarbij ook de enige grief in het voorwaardelijk appel betrekken; met deze grief - die neerkomt op een gehandhaafd verweer - vecht Avebe het oordeel van de rechtbank aan dat de ‘681-regeling’ materieel neerkomt op een voorwaarde die de vrijheid van uittreding uit de coöperatie beperkt.

Leden van een vereniging kunnen hun lidmaatschap door opzegging beëindigen (artikel 2:35 BW). De wet kent een opzeggingstermijn van vier weken en een opzegmoment dat in beginsel bij het eind van het boekjaar ligt (artikel 2:36) BW; in de statuten kan van deze regeling worden afgeweken. Deze bepalingen gelden ook voor de coöperatie, waarbij de wet ook de vrijheid van opzegging (uittreding) vooropstelt, zij het dat daaraan voorwaarden kunnen worden verbonden. Artikel 2:60 BW stelt als formeel geldigheidsvereiste aan dergelijke uittredingsvoorwaarden dat deze voorwaarden in de statuten zijn opgenomen en dat de uittredingsvoorwaarden in overeenstemming zijn met het doel en de strekking van de coöperatie.

De ‘681-regeling’ maakt al zeer lange tijd deel uit van de statuten van Avebe en is in essentie de afgelopen decennia ook niet gewijzigd. Het bedrag van 681 euro is de omzetting van het voor de invoering van de euro in de statuten opgenomen bedrag van HFL 1500,-. Het samenstel van de statutaire bepalingen die samen de ‘681-regeling’ vormen, komt erop neer dat de opzeggende leden ervoor moeten zorgen dat nieuwe leden hun plaats innemen dan wel bestaande leden hun leveringsverplichtingen aan de coöperatie verhogen teneinde het wegvallen van de leveranties aan (zetmeel)aardappelen van de opzeggende leden te compenseren. De opzeggende leden zijn verplicht hun aandelen (wat neerkomt op hun leveringsplicht en tevens leveringsrecht) bij de effectuering van de opzegging van het lidmaatschap aan derden over te dragen. De bedoeling van de ‘681-regeling’ is de leveringszekerheid van de coöperatie van de grondstof voor haar producten, wat in het belang is van de achterblijvende leden. Het sluitstuk van deze regeling is dat indien opzeggende akkerbouwers hun aandelen niet tijdig hebben overgedragen, zij verplicht zijn deze aandelen aan de coöperatie over te dragen tegen bijbetaling van een bedrag van € 681,- aan Avebe. Avebe kan deze overdracht ook zelf bewerkstellingen (artikel 7 lid 4 van de statuten), zoals in deze zaak ook aan de orde is.

Deze verplichting tot overdracht van de aandelen Avebe bij opzegging is een voorwaarde die de statuten stellen aan de uittreding van leden uit de coöperatie. Indien het aan de aandelen verbonden leveringsrecht van (zetmeel)aardappelen bij akkerbouwers prevaleert en zij bereid zijn daarvoor een bedrag te betalen, hebben aandelen een positieve waarde, zodat de verplichting om de aandelen bij opzegging over te dragen in dat geval opzeggende leden niet zal hinderen. Indien de leveringsplicht bij geïnteresseerde akkerbouwers de boventoon voert, bijvoorbeeld omdat de door Avebe geboden prijzen voor (zetmeel)aardappelen niet concurrerend zijn, dan vertegenwoordigen de aandelen Avebe een negatieve waarde en levert de verplichting voor opzeggende aardappeltelers om hun aandelen Avebe over te dragen een belemmering op bij het opzeggen van hun lidmaatschap van de coöperatie.

Het hof verwerpt dan ook het andersluidende standpunt van Avebe dat de verplichting tot overdracht van de aandelen geen uittreedvoorwaarde is. Het betoog van Avebe dat leden ook kunnen pogen hun aandelen van de hand te doen voordat zij opzeggen en dat er geen noodzakelijk rechtstreekse band is tussen de opzegging en de overdracht van aandelen, miskent dat indien een lid opzegt omdat hij het niet met het beleid van Avebe eens is, hij daardoor geconfronteerd wordt met de verplichting om de aandelen te vervreemden. Het gaat niet aan om de opzegging wegens onvrede met de coöperatie jaren vooruit te plannen teneinde eerst het meest gunstige moment voor de overdracht van de aandelen te kiezen (zo dat voor een individueel lid al mogelijk zou zijn). Ook zou hierdoor de opzegtermijn, die statutair drie maanden bedraagt in combinatie met het enige toegelaten opzegmoment (tegen 1 augustus van enige jaar) in de praktijk onredelijk lang worden. Het hof komt op dat punt hierna terug.

Tussen partijen is niet meer in geschil dat de door de verplichte aandelenoverdracht beoogde leveringszekerheid van Avebe in overeenstemming is met het statutaire doel van Avebe dat neerkomt op het behalen van gemeenschappelijk voordeel door duurzame samenwerking, met name door het verwerken van (zetmeel)aardappelen tot daaruit te winnen producten. Ook is naar ’s hofs oordeel de verplichte aandelenoverdracht in overeenstemming met de strekking van de coöperatie, namelijk de solidariteitsgedachte en de daarmee samenhangende noodzaak van een zekere duurzaamheid in het ledenbestand en de

Deddens c.s. hebben aangevoerd dat de ‘681-regeling’ echter niet noodzakelijk is, omdat de continuïteit voldoende wordt gewaarborgd door de boete bij onderlevering. Het hof verwerpt dat standpunt. De boete bij onderlevering geldt alleen zolang er sprake is van lidmaatschap van de coöperatie. De ‘681-regeling’ beoogt immers dat ook ingeval van beëindiging van het lidmaatschap er zoveel mogelijk vervangende leveranciers van (zetmeel)aardappelen aangedragen worden om de continuïteit van de bedrijfsvoering zeker te stellen. De prikkel die van de 681-regeling uitgaat voor vertrekkende leden (of hun rechtsopvolgers) is noodzakelijkerwijs groter wanneer de door Avebe geboden prijs voor (zetmeel)aardappelen onder druk staan en voor landbouwers het economisch aantrekkelijker is om andere producten (waaronder ook aardappelen voor een ander doel dan verwerking in de fabrieken van Avebe) te verbouwen. Juist dan is het, met het oog op de langere termijn en de continuïteit van de onderneming, in het belang van de achterblijvende leden dat de aanvoer van (zetmeel)aardappelen gewaarborgd blijft.

Aan de wettelijke eis dat de uittreedvoorwaarde in de statuten moet zijn opgenomen is eveneens voldaan. Uittredende akkerbouwers weten dat zij ingeval zij bij opzegging niet tijdig hun aandelen overdragen, maximaal 681 euro per niet overgedragen aandeel aan Avebe dienen te betalen. Zij kunnen betaling van dit bedrag vermijden althans verlagen door hun aandelen tijdig aan derden over te dragen. Dat het om een maximumbedrag gaat dat uittredende leden op grond van deze regeling moeten betalen, is naar ’s hof oordeel, anders Deddens c.s. aanvoeren, niet in strijd met het in artikel 2:60 BW opgenomen kenbaarheidsvereiste.

De vraag is evenwel of de ‘681-regeling’ verder gaat dan geoorloofd is. De beperkingen die de statuten aan de leden van Avebe opleggen om hun landbouwareaal geheel naar eigen inzicht aan te wenden, mogen niet verder gaan dan noodzakelijk is voor de continuïteit en de goede werking van de coöperatie. Volgens Deddens c.s. is daarvan sprake. Het bedrag dat zij op grond van de ‘681-regeling’ moeten betalen is hoger dan volgens hen Europeesrechtelijk is toegelaten, waarbij ook betrokken moet worden de termijn die Deddens c.s. is gegund om de aandelen te vervreemden. Deddens c.s. stellen dat voor de toelaatbaarheid van het bedrag dat zij op grond van de ‘681-regeling’ verschuldigd zijn, aangesloten dient te worden bij het maximum aan uittreedvergoeding voor leden van een melkveehouderscoöperatie. Volgens Deddens c.s. is dat op 4% van het gemiddelde jaarlijkse melkgeld gesteld. Zij voeren aan dat daarom de uittreedvergoeding maximaal 4% mag bedragen van de gemiddelde prijs die zij van Avebe hebben ontvangen voor de hoeveelheid aangeleverde (zetmeel)aardappelen in de periode voorafgaand aan de opzegging van het lidmaatschap. De toepassing van de ‘681-regeling’ komt volgens hen neer op tenminste 50% van hun gemiddelde ontvangsten per aandeel Avebe over de jaren 2010-2012.

Aldus resteert de vraag of er in het kader van artikel 2:60 BW een algemene regel valt aan te wijzen die uittreedvergoedingen binden aan een plafond van 4% van de gemiddelde omzet in het betrokken product. Deddens c.s. hebben uitsluitend verwezen naar het XXIe verslag over het mededingingsbeleid van de Europese Commissie uit 1991. Het hof begrijpt Deddens c.s. aldus dat zij beogen te verwijzen naar de procedure die de Europese Commissie op grond van een klacht van Inco-Inex tegen de zuivelcoöperatie Campina b.a. heeft gevoerd en die geleid heeft tot een aanpassing van de door die coöperatie gehanteerde uittreedregeling. Bij die aanpassing is het maximum van de uittreedvergoeding op 4% van het gemiddelde melkgeld is gesteld. In de procedure die heeft geleid tot het arrest van de Hoge Raad van 9 juni 2000 (ECLI:NL:HR:2000:AA6181) had het betreffende hof vastgesteld dat een uittreedvergoeding van 4% van het gemiddelde melkgeld tezamen met de exclusieve leveringsverplichting de maximaal toelaatbare uitreedvergoeding vormde gelet op de mededingingsrechtelijke bepalingen.

Uit deze jurisprudentie volgt naar ’s hofs oordeel echter niet dat in het kader van artikel 2:60 BW altijd sprake is van een plafond voor de uittreedvergoeding van 4% van de omzet behaald met het product waarop de coöperatie betrekking heeft, ook indien beperking van de mededinging niet aan de orde is. Daarbij komt nog dat de leden van Avebe, zoals uit de onder 2.9 geciteerde statutaire bepalingen volgt, geen exclusieve leveringsverplichting aan Avebe hebben, maar de verplichting om een minimale hoeveelheid aardappelen per aandeel te leveren, met een aantal uitzonderingsmogelijkheden. De omstandigheid dat de ‘681-regeling’ voor een of meer appellanten de facto neerkwam op een hogere uittreedvergoeding dan 4% van de gemiddelde omzet die zij met de teelt van de aan Avebe geleverde (zetmeel)aardappelen in de door hen gestelde referentieperiode hadden ontvangen, acht het hof dan ook onvoldoende om strijd met artikel 2:60 BW aan te nemen. Dat de bedragen die resulteren uit de ‘681-regeling’ feitelijk een belemmering vormen voor de uittreding van Deddens c.s. is ook niet gebleken, waarbij het hof meeneemt dat geen gegevens zijn verstrekt over de hoogte van de 681-vergoeding ten opzichte van de gehele bedrijfsomzet. Dit is van belang gezien het verschil tussen de coöperatie in de zuivelsector waarbij de algemeen behaalde omzet bij het merendeel van de aangesloten bedrijven grotendeels behaald zal zijn met de melkleveranties en deze coöperatie, waarbij de algeheel behaalde omzet vrijwel altijd significant hoger zal zijn dan de Avebe-omzet, hetgeen reeds voortvloeit uit de verplichte wisselteelt bij de verbouw van aardappelen.

Het hof verwerpt overigens het standpunt van Avebe dat voor de beoordeling van de toelaatbaarheid van de bedragen voortvloeiend uit de ‘681-regeling’ ook gekeken zou moeten worden naar de Europese subsidies die de betrokken landbouwers tot en met 2019 hebben en nog zullen ontvangen (tot een maximum van ongeveer € 2.000 per aandeel) op grond van hun hoeveelheid Avebe-aandelen in 2011. Immers die subsidie bestond niet toen de Avebe statuten werden opgesteld, terwijl verder gesteld noch gebleken is dat Deddens c.s. hun aandelen Avebe kort voor 2011 hebben uitgebreid met het oog op de toen gewijzigde subsidiegrondslag.

Het hof is met Deddens c.s. van oordeel dat voor beantwoording van de vraag of de ‘681-regeling’ al dan niet verder gaat dan geoorloofd is, gekeken moet worden naar alle elementen waaruit de regeling bestaat, derhalve naast naar het hiervoor besproken maximumbedrag van 681 euro per aandeel, ook naar de termijn waarbinnen de overdracht moet worden gerealiseerd om aan betaling aan Avebe te ontkomen en de mogelijkheden tot vermindering van dit bedrag.

Voor overdracht van aandelen, zij het met bijbetaling (vertaald in een negatieve prijs van de aandelen) waren ook in het boekjaar 2013-2014 op zich wel kandidaten te vinden. Avebe heeft benadrukt dat er in dat jaar 5754 aandelen met goedkeuring van Avebe van eigenaar zijn gewisseld. Met het vinden van een kandidaat voor overname van aandelen is evenwel wel tijd gemoeid.

Het standpunt van Avebe dat een lid dat ontevreden is over de gang van zaken binnen de coöperatie jarenlang de tijd heeft om zijn aandelen zo gunstig mogelijk over te dragen, miskent dat een ontevreden lid op moet kunnen stappen binnen de statutaire opzeggingstermijn. Deze is reeds langer is dan de wettelijke termijn. Een verdergaande restrictie van de opzeggingsmogelijkheid met de verplichting om op straffe van de facto een boete van 681 euro per aandeel, de aandelen Avebe al voorafgaand aan de opzegging aan derden over te dragen, gaat naar ’s hofs oordeel te ver. Dit kan neerkomen op een verlenging van de opzegtermijn met mogelijk meerdere maanden indien er weinig vraag naar de aandelen is. Het hof oordeelt dat er ook geen rechtvaardiging is voor het onderscheid dat in artikel 7 van de statuten wordt gemaakt tussen de termijn die een opzeggend lid wordt gegund om zijn aandelen tegen een gunstiger bedrag dan € 681 negatief aan derden over te dragen en de termijn die in andere gevallen wordt gehanteerd bij einde van het lidmaatschap. De wijze waarop Avebe de overdrachtstermijn van aandelen in geval van opzegging hanteert levert naar ’s hofs oordeel, in combinatie met de statutaire opzeggingstermijn en opzeggingsmoment, een belemmering voor het opzeggende lid op die verder gaat dan noodzakelijk is voor de goede werking van de coöperatie.

Het hof is van oordeel dat Avebe [Groep F] c.s. ook gedurende ten minste zes maanden na de opzegging van het lidmaatschap in de gelegenheid had moeten stellen om hun aandelen tegen de dan geldende markprijzen over te dragen. Avebe heeft, in zoverre onbetwist, aangevoerd dat de overdrachtsprijs voor aandelen Avebe in 2014 tussen de 300 en 400 euro negatief bedroeg. Het hof is van oordeel dat Avebe onder deze omstandigheden niet op een hogere bijbetaling van [Groep F] c.s. aanspraak kan maken dan de meest gunstige door haar genoemde overdrachtsprijs in de periode van zes maanden na de opzegging, derhalve 300 euro negatief. Het hof acht niet relevant dat [Groep F] c.s. volgens Avebe niet daadwerkelijk op zoek zijn geweest naar een partij aan wie zij hun aandelen hadden kunnen overdragen. Avebe heeft hun daartoe ten onrechte niet voldoende gelegenheid geboden. Het hof zal het bedrag gemoeid met de ‘681-regeling’ in hun geval dan ook tot € 300,- per aandeel terugbrengen.

Voor [appellant4] geldt dat tussen hem en Avebe wel gesproken is voor een termijn van (ruim) een half jaar na de opzegging van 20 april 2015 waarbinnen (toen nog beide heren) [appellant4] de facto hun aandelen alsnog zouden kunnen overdragen aan derden tegen een gunstigere prijs dan € 681 negatief. Nu dit aanbod niet onvoorwaardelijk is gedaan en Avebe uiteindelijk [appellant4] op 28 juli 2015 heeft gefactureerd op grond van € 681,- per aandeel, ziet het hof geen aanleiding om ten aanzien van [appellant4] anders te oordelen en ook voor hem de uittreedvergoeding terug te brengen tot € 300 per aandeel.

In het bijzonder grief 4 treft in zoverre doel.

Vast staat dat Deddens c.s. in 2013 niet hebben voldaan aan hun uit artikel 8 van de statuten van Avebe voortvloeiende verplichting tot levering van tenminste vier ton aardappelzetmeel per aandeel, omdat zij elders betere prijzen konden behalen met hun gewassen. De boete is in de statuten opgenomen om te voorkomen dat Avebe te weinig aardappelen aangeleverd krijgt. De statuten voorzien in regelingen dat geen boete verschuldigd is bij ziekte of misoogst. Die omstandigheden spelen in deze zaak ook niet, het gaat om een economische afweging van Deddens c.s. die ontevreden waren met de door Avebe geboden prijzen.

Deddens c.s. voeren in de toelichting op grief 10 in principaal appel aan dat boete gematigd had moeten worden tot het bedrag dat zij verschuldigd waren geweest indien zij voor de ‘parkeerregeling’ van artikel 8 lid 5 onder b hadden geopteerd. Deze ‘parkeervergoeding’ bedroeg € 150,- euro per aandeel terwijl de opgelegde boete neer kwam op € 500,- per aandeel (4 ton zetmeel per aandeel, boete € 125 per niet geleverde ton zetmeel).

Avebe heeft erop gewezen dat de parkeerregeling inhoudt dat leden ruim vóór het teeltseizoen moeten aangeven dat zij van die regeling gebruik willen maken, zodat Avebe de mogelijkheid heeft om daarmee in haar productie- en verkoopplanning rekening te houden. Voor zover het nadeel dat Avebe door de verminderde aanvoer lijdt meer bedraagt dan € 150,- per aandeel, hebben de leden van Avebe dat voor lief genomen en bij tijdige melding de “schadevergoeding” in de vorm van de parkeervergoeding tot dat bedrag beperkt.

De grief faalt.

In grief 9 in principaal appel vechten Deddens c.s. de verwijzing naar de schadestaat aan omdat volgens hen de schade wegens onderlevering minder bedraagt dan de opgelegde boete en er geen aanwijzingen zijn dat de schade meer bedraagt, zoals door Avebe is gesteld.

Avebe stelt dat de opgelegde boeten de schade die zij heeft geleden omdat Deddens c.s. niet aan hun leveringsplicht hebben voldaan, onvoldoende dekt. Volgens haar bedraagt de schade ruim €. 320,- per niet geleverde ton aardappelzetmeel, terwijl € 125 aan boete per niet geleverde ton is opgelegd. Zij heeft voor de meerdere schade een verwijzing naar de schadestaat gevorderd. De statuten bepalen in artikel 5 lid 9 dat naast de boeten ook schadevergoeding van de leden gevorderd kan worden indien de schade de opgelegde boeten overtreft, zodat artikel 6:92 lid 2 BW niet aan dit onderdeel van de vordering van Avebe in de weg staat. Voor toewijzing van de een schadevordering nader op te maken bij staat is in dit verband voldoende dat Avebe aannemelijk maakt dat mogelijk schade is geleden die hoger is dan € 125 per niet geleverde ton aardappelzetmeel. Aan die eis is voldaan en daarop stuit de grief af.

Grief 8 in principaal appel keert zich tegen de toewijzing van de door Avebe gevorderde buitengerechtelijke incassokosten. Avebe heeft in de sommatiebrieven van 1 oktober 2014 aanspraak gemaakt op buitengerechtelijke incassokosten overeenkomstig het Besluit vergoeding buitengerechtelijke incassokosten. Deddens c.s. betogen dat dit besluit in dit geval toepassing mist.

Deze grief is terecht voorgedragen. Genoemd besluit is, gelet op artikel 1 daarvan, alleen van toepassing op een uit overeenkomst voortvloeiende verbintenis tot betaling van een geldsom. Daarvan is in dit geval geen sprake, omdat het gaat om vorderingen die voortvloeien uit de het lidmaatschap van een coöperatie, die bovendien materieel het karakter dragen van een schadevergoeding. Het hof moet derhalve toetsen of de gevorderde incassokosten, los van genoemd besluit, in aanmerking komen voor vergoeding. Het hof beantwoordt die vraag ontkennend, omdat een eerste sommatiebrief in deze procedure op grond van artikel 241 Rv valt onder het bereik van de bepalingen voor de proceskostenveroordeling en van verdere voor vergoeding in aanmerking komende incassowerkzaamheden niet is gebleken. Het beroep van Avebe in eerste aanleg op HR 13 juni 2014, ECLI:NL:HR:2014:1405 baat haar niet, omdat deze uitspraak betrekking heeft op vorderingen op consumenten die onder het toepassingsbereik van het Besluit buitengerechtelijke incassokosten vallen en waarvoor artikel 6:96 lid 5 BW bepaalt dat artikel 241 Rv toepassing mist. In dit geval gaat het om zakelijke vorderingen die niet onder het toepassingsbereik van genoemd besluit vallen.

De grieven slagen deels, zodat het bestreden vonnis niet in stand kan blijven. Het hof zal, opnieuw rechtdoende, de vorderingen van Avebe gedeeltelijk toewijzen. Het hof zal hierna het toewijsbare deel van de vordering van Avebe opnieuw berekenen, bestaande uit de verschuldigde boeten en het bedrag op grond van de 681-regeling uitgaande van € 300 per aandeel. Bij dit bedrag komen nog de individuele verrekenposten zoals die blijken uit de facturen van 1 oktober 2014 (verwerkt in punt 72 van de conclusie van antwoord in conventie/ eis in reconventie) en (ingeval van [appellant4] ook) 28 juli 2015 (verwerkt in productie 26 bij de conclusie van dupliek in conventie/repliek in reconventie, met een dubbeltelling). Die verrekenposten zijn in appel als zodanig verder niet meer aangevochten. Per betrokken akkerbouwer komt dit neer op de volgende berekening:

Het hof zal gelet op deze uitkomst de kosten van de procedure in appel compenseren in die zin dat elke partij de eigen kosten draagt. Datzelfde geldt ook voor de proceskosten in eerste aanleg in reconventie. Deddens blijven de in overwegende mate in het ongelijk te stellen partij in de oorspronkelijke vordering in reconventie, zodat het hof de daarin uitgesproken kostenveroordeling in stand zal laten.