Direct naar content

Uitspraken

Een deel van alle rechterlijke uitspraken wordt gepubliceerd op rechtspraak.nl. Dit gebeurt gepseudonimiseerd.

Deze uitspraak is gepseudonimiseerd volgens de pseudonimiseringsrichtlijn

ECLI:NL:HR:2024:316

ECLI:NL:HR:2024:316

Hoge Raad
12-03-2024
12-03-2024
23/01615
Conclusie: ECLI:NL:PHR:2023:1139
Strafrecht
Cassatie,Beschikking

Beklag ex art. 552a Sv na beslag ex art. 94 Sv op (digitale) stukken en gegevens onder onderneming waaraan klager verbonden is, t.z.v. verdenking van grootschalige fraude in voedselketen. Klager voert aan dat advocaten en notarissen beroep op verschoningsrecht toekomt m.b.t. inbeslaggenomen stukken en gegevens. 1. Is klager ontvankelijk in cassatieberoep v.zv. in beklagprocedures van twee advocaten- en notarissenkantoren reeds onherroepelijk is beslist dat beslag niet in strijd is met hun verschoningsrecht? 2. HR geeft kader voor beoordeling door beklagrechter van een beroep op verschoningsrecht nadat RC, na verwijzing door beklagrechter, ex art. 98 Sv over toelaatbaarheid beslag heeft beslist. Is kennelijk oordeel Rb dat door schifting RC verschoningsrecht van andere geheimhouders dan de twee advocaten- en notarissenkantoren voldoende is gewaarborgd, toereikend gemotiveerd?

Ad 1. In beklagzaak van beslagene of andere belanghebbende die niet verschoningsgerechtigde is, moet oordeel in beklagprocedure van verschoningsgerechtigde, als dat onherroepelijk is geworden, tot uitgangspunt worden genomen. Als in die laatste procedure onherroepelijk is beslist dat inbeslagneming van betreffende stukken of gegevens in strijd is met verschoningsrecht, is klaagschrift van beslagene of belanghebbende in zoverre gegrond en is kennisneming van die stukken of gegevens niet toegestaan. Als beroep van verschoningsgerechtigde op zijn verschoningsrecht ongegrond wordt verklaard, moet beslagene of belanghebbende n-o worden verklaard in klaagschrift v.zv. het klachten over verschoningsrecht betreft (vgl. HR:2015:3076 en HR:2016:1343). HR heeft bij beschikkingen van vandaag HR:2024:314 en HR:2024:317 in zaken van twee advocaten- en notarissenkantoren het cassatieberoep verworpen, waardoor in die zaken onherroepelijk is beslist. Klager is daarom n-o in het door hem ingestelde beroep, v.zv. gericht tegen beslissing Rb op klachten over verschoningsrecht van de twee kantoren.

Ad 2. In deze zaak heeft beklagrechter inbeslaggenomen stukken en gegevens in handen gesteld van RC voor nemen van beslissing a.b.i. art. 98.3 Sv. Voor belanghebbende in deze zaak staat niet mogelijkheid open om tegen beschikking van RC een klaagschrift a.b.i. art. 98.4 Sv in te dienen (vgl. HR:2024:312). Beklagrechter kan echter in onderhavige klaagschriftprocedure van art. 552a Sv nog wel aan hand van stukken en onderzoek in raadkamer beoordelen of bij schifting onder leiding van RC verschoningsrecht voldoende is gewaarborgd. Als beklagrechter tot oordeel komt dat, na schifting door RC, nog stukken en gegevens onder beslag vallen waarvan redelijk vermoeden bestaat dat deze onder verschoningsrecht vallen, stelt beklagrechter die stukken en gegevens zo nodig nogmaals in handen van RC voor onder zijn leiding uit te voeren nader onderzoek en, als daartoe aanleiding bestaat, nadere schifting. Rb heeft vastgesteld dat klager beschikt over “kopie van back up systeem” dat in beslag is genomen. Daarnaast heeft Rb kennelijk tot uitdrukking gebracht dat schifting van gegevens op zo’n manier heeft plaatsgevonden dat voldoende is gewaarborgd dat verschoningsrecht van in klaagschrift aangeduide geheimhouders niet door strafrechtelijk onderzoek wordt geschonden. Daarin ligt ook als oordeel besloten dat niet aannemelijk is dat, na schifting door RC, nog stukken en gegevens onder beslag vallen ten aanzien waarvan andere geheimhouder verschoningsrecht kan uitoefenen en dat geen grond bestaat voor nadere schifting onder leiding van RC. Dat oordeel getuigt niet van onjuiste rechtsopvatting en is ook niet onbegrijpelijk. HR neemt hierbij mede in aanmerking dat volgens pleitnota namens klager weliswaar is aangevoerd dat aantal door raadslieden van klager aangedragen zoektermen niet door RC zijn gebruikt bij filtering, maar dat slechts in algemene bewoordingen is aangevoerd dat “potentieel grote hoeveelheden geheimhoudercorrespondentie niet uit dataset [zijn] gehaald”, terwijl enkele omstandigheid dat zoekterm in het algemeen kan duiden op vertrouwelijk karakter van bericht waarin die term voorkomt, nog niet meebrengt dat dit bericht alleen al daarom verband houdt met enig verschoningsrecht en door klager ook niet aan hand van “kopie van back up systeem” concrete aanknopingspunten zijn verschaft voor beantwoording van vraag op welke nog onder beslag vallende stukken en gegevens het verschoningsrecht van toepassing kan zijn.

Klager (partieel) n-o m.b.t. beslissingen Rb over verschoningsrecht van twee advocaten- en notarissenkantoren en verwerping beroep voor overige. CAG (strekking): klager (partieel) n-o m.b.t. klachten over verschoningsrecht van alle geheimhouders en verwerping beroep voor overige.

Samenhang met 23/01617, 23/01618, 23/01619, 23/01620, 23/01621, 23/01622, 23/01625, 23/01626, 23/01627, 23/01628, 23/01632, 23/01633, 23/01634, 23/01635, 23/01636, 23/01639, 23/01640, 23/01641, 23/01642, 23/01643 en 23/01644.

Rechtspraak.nl
SR-Updates.nl 2024-0046
NJB 2024/710
RvdW 2024/313
NJ 2024/174 met annotatie van P.A.M. Mevis
Verrijkte uitspraak

Uitspraak

HOGE RAAD DER NEDERLANDEN

STRAFKAMER

Nummer 23/01615 Bv

Datum 12 maart 2024

BESCHIKKING

op het beroep in cassatie tegen een beschikking van de rechtbank Oost-Brabant, economische kamer, van 7 maart 2023, nummer RK 21/001479, op een klaagschrift als bedoeld in artikel 552a van het Wetboek van Strafvordering, ingediend

door

[klager] ,

geboren te [geboorteplaats] op [geboortedatum] 1960,

hierna: de klager.

1 Procesverloop in cassatie

Het beroep is ingesteld door de klager. Namens deze heeft Th.J. Kelder, advocaat te ‘s-Gravenhage, bij schriftuur cassatiemiddelen voorgesteld. De schriftuur is aan deze beschikking gehecht en maakt daarvan deel uit.

De advocaat-generaal A.E. Harteveld heeft geconcludeerd tot niet-ontvankelijkverklaring van de klager in zijn beroep voor zover het de klachten over het verschoningsrecht betreft en tot verwerping van het beroep voor het overige.

2. Beoordeling van het tweede cassatiemiddel en van de ontvankelijkheid van het beroep

2.1

Het cassatiemiddel klaagt onder meer over de beslissing van de rechtbank tot ongegrondverklaring van het beklag voor zover de klager daaraan ten grondslag heeft gelegd dat zich – ook na een schifting onder leiding van de rechter-commissaris – onder het beslag (digitale) stukken en gegevens bevinden ten aanzien waarvan een bevoegdheid tot verschoning kan worden uitgeoefend.

2.2.1

Namens de klager is op 29 januari 2021 bij de rechtbank een klaagschrift als bedoeld in artikel 552a van het Wetboek van Strafvordering (hierna: Sv) ingediend naar aanleiding van de inbeslagneming van stukken en gegevens in bedrijfspanden van de “ [klager] Groep”. Aan het klaagschrift is onder meer ten grondslag gelegd dat zich onder het beslag stukken en gegevens bevinden die betrekking hebben op correspondentie van de klager met minimaal 31 advocaten van dertien verschillende kantoren in Nederland en daarbuiten, en zes notarissen van drie verschillende kantoren in Nederland en daarbuiten, onder wie advocaten en notarissen die zijn verbonden aan [klaagster 1] of aan [klaagster 2] N.V. De rechtbank heeft in raadkamer van 2 april 2021 de zaak verwezen naar de rechter-commissaris om een beslissing te nemen als bedoeld in artikel 98 Sv, en in afwachting daarvan de behandeling van het klaagschrift aangehouden. De rechter-commissaris heeft op 30 augustus 2022 een beschikking gewezen als bedoeld in artikel 98 Sv, waaruit volgt dat de rechter-commissaris heeft beslist dat de inbeslagneming toelaatbaar is voor zover het gaat om stukken en gegevens die resteren nadat onder leiding van de rechter-commissaris een schifting had plaatsgevonden. De klager heeft op 12 september 2022 een klaagschrift ingediend op grond van artikel 98 lid 4 in samenhang met artikel 552a Sv, gericht tegen de beschikking van de rechter-commissaris. In dat klaagschrift – dat heeft geleid tot de beschikking van de rechtbank die wordt bestreden in het cassatieberoep dat bij de Hoge Raad aanhangig is onder nummer 23/01617 Bv (ECLI:NL:HR:2024:312) – heeft de klager onder meer gesteld dat zich na de schifting nog steeds stukken en gegevens onder het beslag bevinden waarover het verschoningsrecht zich uitstrekt.

2.2.2

De beide klaagschriften strekken onder meer tot opheffing van het beslag en teruggave aan de klager van de inbeslaggenomen stukken en gegevens – dan wel de vernietiging van die stukken en gegevens en een verbod op de kennisneming en het gebruik daarvan –, voor zover de stukken en gegevens object zijn van het verschoningsrecht. De rechtbank heeft in de bestreden beschikking het klaagschrift als bedoeld in artikel 552a Sv van 29 januari 2021 ongegrond verklaard.

2.2.3

Ook namens [klaagster 1] en [klaagster 2] N.V. zijn klaagschriften bij de rechtbank ingediend in verband met hun beroep op hun verschoningsrecht. Die klaagschriften zijn alle ongegrond verklaard.

2.2.4

Volgens het proces-verbaal van de openbare behandeling in raadkamer van 7 februari 2023 hebben de raadsman en de raadsvrouw van de klager daar het woord gevoerd overeenkomstig de pleitnota die aan het proces-verbaal is gehecht. Deze pleitnota houdt onder meer in:

“47. Door de rechter-commissaris is onder meer een zeer grote beperking aangebracht in de algemene zoektermen en de zoektermen betreffende de advocatuur. Ter illustratie wijs ik erop dat termen zoals geprivilegieerd, vertrouwelijk, geheimhouding, confidential etc. niet zijn gebruikt tijdens de filtering. Termen die door bijna iedere advocaat worden gebruikt om aan te duiden dat sprake is van materiaal waarop het verschoningsrecht van toepassing is. Termen die dus zeer relevant zijn en noodzakelijk zijn om een goede filterprocedure te kunnen uitvoeren. Door deze termen niet mee te nemen in de filtering, zijn potentieel grote hoeveelheden geheimhoudercorrespondentie niet uit de dataset gehaald.”

2.2.5

De beschikking van de rechtbank houdt onder meer in:

“Het standpunt van klager

Klager heeft verzocht tot gegrondverklaring van het klaagschrift, omdat er geen strafvorderlijk belang bestaat voor het voortduren van het beslag, de beslaglegging op vrijwel de volledige administratie van [klager] disproportioneel en in strijd met ongeschreven recht is en bij de zoekingen grote hoeveelheden (mogelijke) geheimhoudersstukken in beslag zijn genomen.

(...)

Beoordeling door de raadkamer

(...)

Het fysieke beslag

De officier van justitie heeft aangevoerd dat het fysieke beslag kan worden opgeheven en de goederen geretourneerd kunnen worden aan de redelijkerwijs rechthebbende. Nu het strafvorderlijk belang zich hiermee niet langer verzet tegen teruggave van het fysieke beslag zal de raadkamer de teruggave gelasten aan de redelijkerwijs rechthebbende. De raadkamer stelt voorop dat de goederen waarop het fysieke beslag rust niet onder klager in beslag zijn genomen. De raadkamer is verder van oordeel dat uit het klaagschrift en hetgeen is aangevoerd in raadkamer onvoldoende is gebleken dat buiten redelijke twijfel is komen vast te staan dat de klager als eigenaar van de betreffende goederen moet worden aangemerkt. De raadkamer zal het klaagschrift van klager daarom ongegrond verklaren.

Het digitale beslag

Klager heeft aangevoerd dat er geen strafvorderlijk belang meer bestaat bij voortduring van het beslag, omdat het einddossier in het onderzoek ‘Marjolein’ gereed is.

Door de officier van justitie is ter zitting aangevoerd dat het digitale beslag gehandhaafd dient te blijven, omdat dit beslag kan dienen om wederrechtelijk verkregen voordeel aan te tonen. Gelet hierop is de raadkamer van oordeel dat nog altijd – ook na afronding van het einddossier – sprake is van een strafvorderlijk belang bij het digitale beslag.

Ten aanzien van het standpunt van klager dat het leggen van het beslag disproportioneel is (geweest), overweegt de raadkamer het volgende. Van de back-up van het ICT systeem is een kopie gemaakt zodat de bedrijfsvoering van beslagene zo min mogelijk hinder ondervindt van het strafrechtelijk onderzoek. Gelet op de verdenking die heeft geleid tot onderhavig omvangrijk strafrechtelijk onderzoek is het begrijpelijk dat meer digitale gegevens in beslag zijn genomen dan wellicht nodig is en waarvan later mogelijk blijkt dat die geen verband houden met de strafzaak. Ten tijde van beslaglegging valt immers niet meteen na te gaan wat wel en wat niet kan dienen in het kader van het strafvorderlijk belang.

Sinds de inbeslagname van de digitale gegevens is sprake van een tijdsverloop van twee jaren en vier maanden. Gelet op de onderbouwing van de officier van justitie dat dit beslag nog immer noodzakelijk kan zijn voor het bepalen van het wederrechtelijk verkregen voordeel en dat sprake is van een kopie van het back up systeem waardoor klager zo min mogelijk wordt gehinderd in zijn dagelijkse bedrijfsvoering, is de raadkamer van oordeel dat voortzetting van het digitale beslag niet in strijd is met de eisen van proportionaliteit en subsidiariteit.

De raadkamer zal het klaagschrift voor wat betreft het digitale beslag dan ook ongegrond verklaren.

Ten aanzien van het standpunt van klager dat het klaagschrift gegrond dient te worden verklaard, omdat bij de zoekingen mogelijk grote hoeveelheden geheimhoudersstukken in beslag zijn genomen, overweegt de raadkamer nog het volgende. In het onderzoek ‘Marjolein’ is beslag gelegd op fysieke documenten en op digitale gegevens. Onder bevoegdheid van de rechter-commissaris zijn ten aanzien van de geheimhoudersstukken een viertal documenten uit het fysieke beslag gefilterd. Uit het digitale beslag zijn ruim 800.000 ‘hits’ gefilterd. Deze uitgefilterde documenten zijn aan het digitale beslag onttrokken. De rechter-commissaris heeft ten aanzien van deze als geheimhoudersstukken aan te merken documenten en gegevens besloten dat deze teruggegeven dienen te worden aan de beslagene en dat verder niemand van die stukken kennis zal nemen.

Voor zover in een strafprocedure zal blijken dat er desondanks gebruik is gemaakt van geheimhoudersstukken voor het onderzoek of het vormen van het procesdossier, is de rechtmatigheid daarvan een discussie die in het kader van de inhoudelijke procedure dient te worden gevoerd. Hiervoor laat de economische raadkamer, gelet op de marginale toets die wordt toegepast, geen ruimte.”

Beoordeling van de ontvankelijkheid van het beroep naar aanleiding van het cassatiemiddel

2.3

Voor de beoordeling van de ontvankelijkheid van het beroep is onder meer het volgende van belang. In de beklagzaak van de beslagene of een andere belanghebbende die niet de verschoningsgerechtigde is, moet het oordeel in de beklagprocedure van de verschoningsgerechtigde, als dat onherroepelijk is geworden, tot uitgangspunt worden genomen. Als in die laatste procedure onherroepelijk is beslist dat inbeslagneming van de betreffende stukken of gegevens in strijd is met het verschoningsrecht, is het klaagschrift van de beslagene of belanghebbende in zoverre gegrond en is kennisneming van die stukken of gegevens niet toegestaan. Als het beroep van de verschoningsgerechtigde op zijn verschoningsrecht ongegrond wordt verklaard, moet de beslagene of belanghebbende niet-ontvankelijk worden verklaard in zijn klaagschrift voor zover het de klachten over het verschoningsrecht betreft. (Vgl. HR 13 oktober 2015, ECLI:NL:HR:2015:3076 en HR 28 juni 2016, ECLI:NL:HR:2016:1343.)

2.4

De Hoge Raad heeft bij zijn beschikkingen van vandaag ECLI:NL:HR:2024:314 en ECLI:NL:HR:2024:317 in de zaken van [klaagster 1] (23/01628 Bv) en [klaagster 2] N.V. (23/01634 Bv) het cassatieberoep verworpen, waardoor in die zaken onherroepelijk is beslist. Gelet op wat is overwogen in 2.3, is de klager daarom niet-ontvankelijk in het door hem ingestelde beroep, voor zover het is gericht tegen de beslissing van de rechtbank op de onder 2.2.3 bedoelde klachten over het verschoningsrecht van [klaagster 1] of van [klaagster 2] N.V.

Beoordeling van het cassatiemiddel voor zover het beroep ontvankelijk is

2.5

Voor zover het cassatiemiddel betrekking heeft op het verschoningsrecht van andere geheimhouders dan de geheimhouders die aan [klaagster 1] en [klaagster 2] N.V. zijn verbonden, geldt het volgende in verband met de klachten over de schifting van gegevens.

2.6

Artikel 98 Sv luidt:

“1. Bij personen met bevoegdheid tot verschooning, als bedoeld bij de artikelen 218 en 218a, worden, tenzij met hunne toestemming, niet in beslag genomen brieven of andere geschriften, tot welke hun plicht tot geheimhouding zich uitstrekt. De rechter-commissaris is bevoegd ter zake te beslissen.

2. Indien de persoon met bevoegdheid tot verschoning bezwaar maakt tegen de inbeslagneming van brieven of andere geschriften omdat zijn plicht tot geheimhouding zich daartoe uitstrekt, wordt niet tot kennisneming overgegaan dan nadat de rechter-commissaris daarover heeft bepaald.

3. De rechter-commissaris die beslist dat inbeslagneming is toegestaan, deelt de persoon met bevoegdheid tot verschoning mede dat tegen zijn beslissing beklag open staat bij het gerecht in feitelijke aanleg waarvoor de zaak wordt vervolgd en tevens dat niet tot kennisneming wordt overgegaan dan nadat onherroepelijk over het beklag is beslist.

4. Tegen de beschikking van de rechter-commissaris kan de persoon met bevoegdheid tot verschoning binnen veertien dagen na de betekening daarvan een klaagschrift indienen bij het gerecht in feitelijke aanleg waarvoor de zaak wordt vervolgd. Artikel 552a is van toepassing.

(...)

6. De rechter-commissaris kan zich bij de beoordeling van de aannemelijkheid van het beroep van de verschoningsgerechtigde op zijn geheimhoudingsplicht laten voorlichten door een vertegenwoordiger van de beroepsgroep waartoe de verschoningsgerechtigde behoort.”

2.7

In deze zaak heeft de beklagrechter de inbeslaggenomen stukken en gegevens in handen gesteld van de rechter-commissaris voor het nemen van een beslissing als bedoeld in artikel 98 lid 3 Sv. Voor de belanghebbende in deze zaak staat niet de mogelijkheid open om tegen de beschikking van de rechter-commissaris een klaagschrift als bedoeld in artikel 98 lid 4 Sv in te dienen (vgl. de beschikking van vandaag ECLI:NL:HR:2024:312 in de zaak van de klager (23/01617 Bv)). De beklagrechter kan echter in de onderhavige klaagschriftprocedure van artikel 552a Sv nog wel aan de hand van de stukken en het onderzoek in raadkamer beoordelen of bij de schifting onder leiding van de rechter-commissaris het verschoningsrecht voldoende is gewaarborgd. Als de beklagrechter tot het oordeel komt dat, na de schifting door de rechter-commissaris, nog stukken en gegevens onder het beslag vallen waarvan het redelijk vermoeden bestaat dat deze onder het verschoningsrecht vallen, stelt de beklagrechter die stukken en gegevens zo nodig nogmaals in handen van de rechter-commissaris voor een onder zijn leiding uit te voeren nader onderzoek en, als daartoe aanleiding bestaat, nadere schifting.

2.8

De rechtbank heeft vastgesteld dat de klager beschikt over “een kopie van het back up systeem” dat in beslag is genomen. Daarnaast heeft de rechtbank met haar onder 2.2.5 weergegeven overwegingen kennelijk tot uitdrukking gebracht dat de schifting van de gegevens op zo’n manier heeft plaatsgevonden dat voldoende is gewaarborgd dat het verschoningsrecht van de in het klaagschrift aangeduide geheimhouders niet door het strafrechtelijk onderzoek wordt geschonden. Daarin ligt ook als oordeel besloten dat het niet aannemelijk is dat, na de schifting door de rechter-commissaris, nog stukken en gegevens onder het beslag vallen ten aanzien waarvan een andere geheimhouder, zoals bedoeld onder 2.5, het verschoningsrecht kan uitoefenen en dat geen grond bestaat voor een nadere schifting onder leiding van de rechter-commissaris. Dat oordeel getuigt niet van een onjuiste rechtsopvatting en is ook niet onbegrijpelijk. De Hoge Raad neemt hierbij mede in aanmerking dat volgens de onder 2.2.4 weergegeven pleitnota namens de klager weliswaar is aangevoerd dat een aantal door de raadslieden van de klager aangedragen zoektermen niet door de rechter-commissaris zijn gebruikt bij de filtering, maar dat slechts in algemene bewoordingen is aangevoerd dat “potentieel grote hoeveelheden geheimhoudercorrespondentie niet uit de dataset [zijn] gehaald”, terwijl de enkele omstandigheid dat een zoekterm in het algemeen kan duiden op een vertrouwelijk karakter van het bericht waarin die term voorkomt, nog niet meebrengt dat dit bericht alleen al daarom verband houdt met enig verschoningsrecht en door de klager ook niet aan de hand van de “kopie van het back up systeem” concrete aanknopingspunten zijn verschaft voor de beantwoording van de vraag op welke nog onder het beslag vallende stukken en gegevens het verschoningsrecht van toepassing kan zijn.

2.9

Voor zover het cassatiemiddel hierover klaagt, faalt het.

3 Beoordeling van de cassatiemiddelen voor het overige

De Hoge Raad heeft de overige klachten over de uitspraak van de rechtbank beoordeeld. De uitkomst hiervan is dat deze klachten niet kunnen leiden tot vernietiging van die uitspraak. De Hoge Raad hoeft niet te motiveren waarom hij tot dit oordeel is gekomen. Bij de beoordeling van deze klachten is het namelijk niet nodig om antwoord te geven op vragen die van belang zijn voor de eenheid of de ontwikkeling van het recht (zie artikel 81 lid 1 van de Wet op de rechterlijke organisatie).

4 Beslissing

De Hoge Raad:

- verklaart het beroep tegen de onder 2.1 genoemde beslissing van de rechtbank niet-ontvankelijk voor zover die beslissing betrekking heeft op het verschoningsrecht van [klaagster 1] of van [klaagster 2] N.V.;

- verwerpt het beroep voor het overige.

Deze beschikking is gegeven door de vice-president M.J. Borgers als voorzitter, en de raadsheren A.L.J. van Strien en T. Kooijmans, in bijzijn van de waarnemend griffier E. Schnetz, en uitgesproken ter openbare terechtzitting van 12 maart 2024.

Hulp bij zoeken

Er is een uitgebreide handleiding beschikbaar voor het zoeken naar uitspraken, met onder andere uitleg over:

Selectiecriteria

De Rechtspraak, Hoge Raad der Nederlanden en Raad van State publiceren uitspraken op basis van selectiecriteria:

  • Uitspraken zaken meervoudige kamers
  • Uitspraken Hoge Raad en appelcolleges
  • Uitspraken met media-aandacht
  • Uitspraken in strafzaken
  • Europees recht
  • Richtinggevende uitspraken
  • Wraking

Weekoverzicht

Selecteer een week en bekijk welke uitspraken er in die week aan het uitsprakenregister zijn toegevoegd.