Uitspraken

In cassatie kan van het volgende worden uitgegaan.

(i) [zoon 1] en [zoon 2] zijn broers. Hun vader is in 2016 overleden en hun moeder in 2019.

(ii) Op basis van de wettelijke verdeling verkreeg de moeder alle goederen van de nalatenschap van de vader en verkregen [zoon 1] en [zoon 2] een renteloze vordering op hun moeder.

(iii) In haar testament heeft de moeder [zoon 1] benoemd tot haar enige erfgenaam en tot executeur en afwikkelingsbewindvoerder. [zoon 2] maakt aanspraak op zijn legitieme portie.

(iv) De moeder verpachtte onroerende zaken, gelegen nabij [plaats], aan de vennootschap onder firma waarin [zoon 1] met zijn echtgenote en zoon een melkveehouderij in [plaats] exploiteerde (hierna: vof 1).

(v) Bij akte van 8 april 2017 is de moeder toegetreden tot vof 1, met dien verstande dat het resultaat met ingang van 1 januari 2017 werd aangemerkt als resultaat van de vier vennoten (hierna: vof 2). De akte van 8 april 2017 (hierna: de vof 2-akte) houdt onder meer in dat de moeder de onroerende zaken die zij aan vof 1 had verpacht, heeft ingebracht in vof 2. De vof 2-akte bevat voorts een verdelings- en overnamebeding op grond waarvan [zoon 1] na het overlijden van de moeder haar aandeel in het vermogen van vof 2 mag overnemen. Over de daarbij in aanmerking te nemen waarde houdt de vof 2-akte in dat alle zaken en vermogensrechten worden gewaardeerd overeenkomstig een waarde waarbij een externe financier een lening voor de overname van het bedrijf wenst te verstrekken en waarbij tevens een lonende exploitatie van het bedrijf mogelijk is, met dien verstande dat de overnamesom dusdanig dient te zijn dat daardoor een goede oudedagsvoorziening resteert voor [zoon 1] en zijn echtgenote.

(vi) Na het overlijden van de moeder heeft een adviseur van [zoon 1] het ondernemingsvermogen van vof 2 per 31 december 2019 gewaardeerd, uitgaande van de in het verdelings- en overnamebeding genoemde maatstaf, op € 143.505,-- en het aandeel van de moeder van 63,34% per overlijdensdatum op € 90.896,--.

(vii) Dezelfde adviseur heeft de aangifte erfbelasting van de moeder opgesteld en daarin vermeld dat het ondernemingsvermogen van vof 2 op basis van de liquidatiewaarde een waarde van € 2.273.933,-- heeft en dat het aandeel van de moeder daarin € 1.440.292,-- bedraagt.

“15. De kern van het geschil tussen partijen is of de toetreding van [de moeder] tot vof en/of de afwikkeling van vof 2 waarbij [zoon 1] het aandeel van [de moeder] in het vof 2-vermogen mag overnemen, aangemerkt dient te worden als een gift. Als sprake is van een gift dan is deze van belang voor de berekening van de legitimaire massa. (…) Als geschilpunt is door [zoon 2] expliciet geformuleerd dat het in de vof 2-akte opgenomen Verdelings- en overnemingsbeding aangemerkt dient te worden als een quasi-legaat waarvoor als vormvereiste geldt de notariële akte.

(…)

18. In de visie van [zoon 1] (…) [brengt] het aangaan van een vof niet met zich [mee] dat sprake is van een schenking. (…) [zoon 1] verwijst naar [de bedrijfsopvolgingsrechtspraak]. Door [zoon 1] wordt (…) aangegeven (…) dat geen sprake is geweest van een bevoordelingsbedoeling ten tijde van het aangaan van de overeenkomst van vennootschap onder firma 2 noch bij gelegenheid van de voortzetting na overlijden van [de moeder].

(…)

20. (…) Door [zoon 2] is onder meer gesteld dat [de moeder en de vader] in het verleden hun eigen agrarische onderneming hebben gehad welke zich bevond (…) nabij [plaats]. [De moeder en de vader] hadden geen belang of zeggenschap in de agrarische onderneming van [zoon 1] die gevestigd was in de [plaats]. (…) [De moeder is] op 77-jarige leeftijd toegetreden tot de vof 1. [zoon 2] is van mening dat de toetreding van [de moeder] tot vof 1 kan worden aangemerkt als een gift. In de visie van [zoon 2] is in deze zaak geen sprake van een (klassieke) bedrijfsopvolgingssituatie. Het is niet [zoon 1] die toetreedt tot het agrarisch bedrijf van zijn ouders waarna hij het familiebedrijf in het kader van bedrijfscontinuïteit op grond van een voortzettings- en overnamebeding overneemt. (…) [zoon 2] is van mening dat een verwijzing naar de bekende bedrijfsopvolgingsjurisprudentie niet opgaat.

(…)

24. Het hof overweegt als volgt. Om vast te stellen of de toetreding van [de moeder] tot vof 1 een gift is dan wel of de vermogensrechtelijke afwikkeling van vof 2 een gift is, is een analyse van de feiten noodzakelijk. Uit het betoog van [zoon 1] volgt dat de onroerende zaken die [de moeder] aan de vof 1 had verpacht, voor [de moeder] geen ondernemingsvermogen was: de onroerende zaken kwalificeerden voor haar als box 3 vermogen, dus als belegging. Een belegging kan naar het oordeel van het hof niet als een onderneming worden gekwalificeerd. Het hof is derhalve van oordeel dat de bedrijfsopvolgingsrechtspraak waarnaar [zoon 1] verwijst in het onderhavige geval niet relevant is.

25. Vof 1 had voor 1 januari 2017 het gebruik van de onroerende zaken van [de moeder], de vof 1 pachtte namelijk de onroerende zaken van [de moeder]. Uit het feitelijk handelen van de vennoten van vof 1 en [de moeder] volgt dat de pachtovereenkomst tussen de vof 1 enerzijds en [de moeder] anderzijds per 1 januari 2017 in obligatoire zin is beëindigd. Als dat niet het geval zou zijn geweest dan had [de moeder] niet het gebruik van de onroerende zaken kunnen inbrengen in de vof 2. Dus op het moment van de inbreng behoorde tot het vermogen van [de moeder] het onbezwaarde eigendom – dus vrij van pacht – van de onroerende zaken. (…)

(…)

27. Op basis van de hiervoor vermelde feiten is het hof met de rechtbank van oordeel dat door het toetreden van [de moeder] tot de vof, sprake is van een gift van [de moeder] aan [zoon 1]. Op het moment van het aangaan van de vof 2 bedroeg het box 3 vermogen dat zij in de vof inbracht plus minus € 1.440.292,-. Door het sluiten van de overeenkomst van vof 2 ontstond voor [zoon 1] op dat moment een recht om het “ondernemingsvermogen” van [de moeder] over te nemen tegen een waarde van plus minus € 90.896,-. Het hof neemt daarbij mede in overweging dat het beding van art. 17 voor zover dat ziet op de overname van een aandeel van een vennoot ten gevolge van diens overlijden geen wederkerig karakter heeft, doch uitsluitend werkt ten gunste van [zoon 1]. Alleen voor hem geldt immers alsdan de mogelijkheid de verkrijging van het aandeel tegen de waarde als vermeld in lid 1 van dit artikel. In de rechtshandeling van [de moeder] en [zoon 1] ligt dus een gift besloten.

28. Voorts is het hof van oordeel dat in dit specifieke geval – waarbij [de moeder] een belegging heeft ingebracht in de vof 2 – het Verdelings- en overnemingsbeding als een quasi-legaat in de zin van artikel 4:126 lid 2 onder a. BW moet worden aangemerkt. Conform artikel 7:177 BW juncto artikel 7:186 BW had dit beding opgenomen dienen te zijn in een notariële akte. Nu aan dit vormvereiste niet is voldaan is het overnemingsbeding zoals opgenomen in de vof 2-akte nietig.

29. Het vorenstaande impliceert dus dat tot de nalatenschap van [de moeder] behoort het volle en vrije eigendom van de onroerende zaken zoals vermeld in de akte van vof. Bij de berekening van de legitimaire massa moet dus meegenomen worden de waarde van die goederen op datum van het overlijden van [de moeder].

Wat is de hoogte van de legitieme van [zoon 2]?

- de onroerende zaken, genummerd (…). Deze percelen zijn ingebracht in de Vof 2. (…)

(…) [A]an de orde [komt] welke waarde voor de berekening van de legitimaire massa, aan het woonhuis met ondergrond voor zover deze niet is ingebracht dient te worden toegekend. Tussen [zoon 2] en [zoon 1] is niet in geschil dat dient te worden uitgegaan van de waarde van het woonhuis in het economisch verkeer. (…) Het hof is van oordeel dat het op de weg van [zoon 1] had gelegen de waarde van het woonhuis nader te onderbouwen, nu [zoon 2] de door [zoon 1] gehanteerde waarde uitdrukkelijk en gemotiveerd heeft betwist terwijl [zoon 1] ter zake niet steeds een eenduidig standpunt innam. (…) Nu [zoon 1] heeft nagelaten een nadere onderbouwing te geven, gaat het hof. mede gelet op het door [zoon 2] ter zake gestelde, uit van een bedrag van € 970.000.-.

(…)

- Schenkingen: ten aanzien van de post schenkingen merkt [zoon 1] op dat de aan de kleinkinderen geschonken bedragen hoger zijn en wel een bedrag van € 103.080 bedragen. Ten aanzien van de aan [zoon 2] en [zoon 1] gedane schenkingen, grieft [zoon 1] niet. Ook [zoon 2] stemt hiermee in. Het hof zal van deze gegevens dan ook uitgaan. Resumerend zullen de volgende schenkingen in aanmerking worden genomen: schenkingen aan [zoon 1] € 75.000,00, schenkingen aan [zoon 2] € 175.000,00 en schenkingen aan de kleinkinderen €103.080, derhalve in het totaal € 353.080.”