Uitspraken

9. Het vijfde middel – Uitlokking van de moord op [slachtoffer 1] en de doodslag op [slachtoffer 2]

10. Het zesde middel – Uitlokking van de moord op [slachtoffer 3] en de zware mishandeling van [slachtoffer 4]

“ Schending van de artt. 152, 226g, 226h, 226i, 226j, 315 en/of 344a, 348, 350, 358, 359, 359a, 360 en/of 415 Sv en/of art. 6 EVRM en/of de beginselen van een behoorlijke procesorde, althans en in elk geval schending en/of onjuiste toepassing van het recht en/of verzuim van vormen

Meer in het bijzonder heeft het Hof ten onrechte nagelaten in het bijzonder de (begrijpelijke) redenen aan te geven op grond waarvan het Hof in het arrest is afgeweken van het namens rekwirant naar voren gebrachte uitdrukkelijk onderbouwde standpunt – samengevat inhoudende – dat de Hoge Raad een uitleg aan de formele wet (art. 226g Sv) heeft gegeven die op grond van de tekst van die wet en de strekking daarvan niet kan en dat indien alleen de toezegging van strafvermindering onder het bereik van het wettelijk systeem valt alle andere toezeggingen aan potentiële kroongetuigen rechtmatig kunnen worden gedaan, terwijl dit in strijd is met de bedoeling van de wet en dat de wetsuitleg van de Hoge Raad nuancering behoefde op grond van de uitspraken Habran en Dalem t. België en Adamco t. Slowakije van het EHRM, nu de wetsuitleg zorgt voor een categorische uitsluiting van door de (zittings)rechter bij de toetsing van de betrouwbaarheid en bruikbaarheid van verklaringen van kroongetuigen te betrekken informatie en in ieder geval het Nederlandse wettelijke systeem niet waarborgt dat de (zittings)rechter voldoende zicht krijgen op alle (mogelijke) voordelen die kroongetuigen in ruil voor verklaringen hebben gekregen of krijgen en dit strijd oplevert met het in art. 6 EVRM gewaarborgde recht op een eerlijk proces - althans getuigt het afwijken van dat standpunt van een onjuiste rechtsopvatting en is het in ieder geval onvoldoende begrijpelijk (gemotiveerd).. Tevens zijn de oordelen van het Hof dat zich geen onrechtmatigheden voordoen ten aanzien van de totstandkoming van de verklaringen van kroongetuigen [betrokkene 5] en [betrokkene 4] waardoor niet te beoordelen zou zijn in hoeverre financiële overwegingen een motief vormen voor het afleggen van belastende verklaringen, als gevolg waarvan het beroep op bewijsuitsluiting (als rechtstatelijke waarborg) is verworpen en dat het in art. 6 EVRM gegarandeerde recht op een eerlijk proces niet reeds een formeel beletsel opwerpt voor het gebruik van de verklaringen van [betrokkene 5] en [betrokkene 4] , gebaseerd op een onjuiste rechtsopvatting, dan wel onbegrijpelijk en - mede in het licht van hetgeen naar voren was gebracht - in ieder geval niet voldoende begrijpelijk gemotiveerd. Het kennelijk oordeel van het Hof dat de verklaringen van [betrokkene 5] en [betrokkene 4] zonder schending van het recht op een eerlijke proces van rekwirant zoals bedoeld in art. 6 EVRM als bewijs tegen hem konden worden gebruikt getuigt eveneens van een onjuiste rechtsopvatting, is onbegrijpelijk en in ieder geval niet voldoende begrijpelijk gemotiveerd. Het nietigheid ten gevolg heeft en maakt dat het arrest niet in stand kan blijven.”

Het middel is breed geformuleerd en bevat als zodanig geen indicaties waarom de verwerping van het uitdrukkelijk onderbouwd standpunt door het hof getuigt van een onjuiste rechtsopvatting of onvoldoende is gemotiveerd. Zo blijkt uit het middel niet over welke “andere toezeggingen”, wordt geklaagd. Uit de hiervoor onder 5.3 geciteerde overwegingen van het hof komt naar voren dat in hoger beroep verschillende “andere toezeggingen” aan de orde zijn geweest: het afzien van het indienen van een ontnemingsvordering tegen [betrokkene 5] en [betrokkene 4] , het geven van verkapte financiële beloningen in het kader van getuigenbeschermingsmaatregelen, het geven van verkapte immuniteit en het geven van verkapte toezeggingen van strafvermindering boven het wettelijk maximum.

Ik heb daarom getracht in de toelichting op het middel aanknopingspunten te vinden voor een nadere precisering van de klachten.

“[…] Uw College heeft met betrekking tot de toetsing van getuigenbeschermingsmaatregelen overwogen dat hoewel de inhoud van de maatregelen die in dat verband getroffen moeten worden van belang zijn voor het al dan niet tot stand komen van een deal met een kroongetuige, de toezeggingen die betrekking hebben op feitelijke bescherming van de getuigen geen onderdeel uitmaken van de in artikel 226g, eerste lid, Sv bedoelde afspraak en ook niet als gunstbetoon zoals bedoeld in het vierde lid worden beschouwd, waardoor de officier van justitie niet gehouden is informatie over die afspraken die zien op getuigenbeschermingsmaatregelen bij de processtukken te voegen en dat de rechter-commissaris deze ook niet hoeft te toetsen.

Het was nu juist dit onderdeel waar naar het standpunt van rekwirant het oordeel van uw College gelet op de uitspraken Habran en Dalem t. Belgie en vooral Adamco t. Slowakije nuancering behoefde om[dat] dit oordeel leidt tot een categorische uitsluiting van door de feitenrechter in de oordeelsvorming te betrekken informatie. Ook indien van dermate omvangrijke financiële afspraken sprake zou zijn dat deze niet anders dan als beloning voor het afleggen van verklaringen kunnen worden aangemerkt of wanneer op grond daarvan de motieven van de kroongetuige (in zichzelf een niet zonder meer belangeloze getuige) om belastende verklaringen af te gaan leggen in twijfel zouden kunnen worden getrokken. Aan het door het EHRM beschreven beoordelingssysteem van communicerende vaten tussen verkregen of te krijgen voordelen in ruil voor verklaringen en de intensiteit van de toe te passen rechterlijke toets kan daarmee geen uitvoering worden gegeven door de rechter die heeft te oordelen over de betrouwbaarheid en bruikbaarheid/toelaatbaarheid van dergelijke verklaringen als bewijs. Dat staat op gespannen voet met het recht op een eerlijk proces zoals bedoeld in art. 6 EVRM. Met het oordeel dat in de Nederlandse praktijk geen sprake is van een single hierarchy bij de totstandkoming van de kroongetuigenovereenkomsten en de zittingsrechter voldoende zicht krijg op alle voordelen die van invloed zijn op de verklaringsbereidheid van de kroongetuige, gaat het Hof ten onrechte voorbij aan het feit dat de verdediging nu juist heeft gesteld dat de uitspraak in Adamco t. Slowakije maakte dat voor de vraag of de zittingsrechter voldoende zicht krijgt op alle voordelen (en het wettelijke systeem voldoende waarborgt dat daar sprake van is) nu juist niet enkel diende te worden gekeken naar de toezeggingen/afspraken van art. 226g, eerste en vierde lid, Sv en de eventuele ontnemingsschikking. 12 Het Hof is daarmee afgeweken van het uitdrukkelijk onderbouwde standpunt van de verdediging, zonder in het bijzonder de redenen op te geven die daartoe hebben geleid. Reeds daarom kan het oordeel van het Hof omtrent de rechtmatigheid van de overeenkomsten en bruikbaarheid van verklaringen van de kroongetuigen niet in stand blijven. Het oordeel dat toezeggingen met betrekking tot feitelijke bescherming door het Openbaar Ministerie niet bekend hoeven te worden gemaakt en geen voorwerp van toetsing zijn door de rechter-commissaris en zittingsrechter en dat die zittingsrechter door de regeling van art. 226g eerste en vierde lid Sv en de toevoeging van uw College met betrekking tot de ontnemingsschikking zicht heeft op alle voordelen voor de getuige die van invloed kunnen zijn op zijn verklaringsbereidheid, getuigt naar het oordeel van rekwirant ook van een onjuiste rechtsopvatting nu deze opvatting niet in lijn is met de aan het recht op een eerlijk proces te stellen eisen. 13 In ieder geval is het oordeel van het Hof (gelet op hetgeen naar voren is gebracht) onbegrijpelijk, althans onvoldoende begrijpelijk gemotiveerd.” 14

Het oordeel van het hof

“[…] De rechtspraak van het EHRM, zoals neergelegd in deze beslissingen, houdt samengevat het volgende in. Het gebruik van getuigenverklaringen, afgelegd in ruil voor immuniteit of andere voordelen, kan twijfel oproepen over de eerlijkheid van het strafproces. Dergelijke verklaringen zijn immers naar hun aard vatbaar voor manipulatie en de mogelijkheid bestaat dat zij louter zijn afgelegd om de voordelen te krijgen die zijn aangeboden in ruil voor hun verklaring, of uit persoonlijke wraak. Het risico mag niet worden onderschat dat dergelijke verklaringen kunnen leiden tot een beschuldiging en berechting, terwijl het gaat om niet geverifieerde aantijgingen die niet noodzakelijkerwijs belangeloos zijn gedaan. Voorkomen moet worden dat valse verklaringen aan een veroordeling ten grondslag worden gelegd. Deze risico’s brengen mee dat toereikend onderzoek moet worden gedaan naar de betrouwbaarheid van dergelijke verklaringen. De verdediging moet daarbij, en ook voor het overige in de strafprocedure, de nodige ruimte worden geboden om de betrouwbaarheid van de verklaringen aan te vechten. Aan de inrichting van dit onderzoek en de waarborgen die dat biedt, worden met het oog op de beoordeling van de eerlijkheid van het proces als geheel, hogere eisen gesteld naarmate het gewicht van de desbetreffende verklaringen in de bewijsvoering groter is. Bij zijn beoordeling moet de rechter oog hebben voor alle voordelen die de getuige heeft ontvangen in ruil voor het afleggen van verklaringen. De rechter moet daarbij zijn blik niet vernauwen tot alleen de voordelen in de strafzaak tegen de getuige die dan voorligt. Dat de rechter oog moet hebben voor alle voordelen is gebaseerd op de gedachte dat naarmate deze voordelen groter zijn, deze in toenemende mate voor de getuige aanleiding kunnen vormen om ongeacht welke verklaring af te leggen. Dat brengt mee dat de intensiteit van het betrouwbaarheidsonderzoek ook in verhouding moet staan tot de omvang van de voordelen die de getuige heeft ontvangen in ruil voor het afleggen van de verklaring. Volgens het EHRM kan ook van belang zijn of de beslissingen over afspraken met de getuige en de hem geboden voordelen tot stand komen in een zogenoemde single hierarchy, zonder externe toetsing. 28

In de Nederlandse praktijk is geen sprake van een single hierarchy bij de totstandkoming van kroongetuigenovereenkomsten zoals bedoeld in artikel 226g, eerste lid, Sv, anders dan de verdediging veronderstelt. Deze overeenkomst wordt immers getoetst door de rechter-commissaris. Daarbij komt dat de zittingsrechter door de regeling van artikel 226g, vierde lid, Sv en de toevoeging daaraan door de Hoge Raad als het gaat om de ontnemingsvordering, voldoende zicht heeft op alle voordelen voor de getuige die van invloed kunnen zijn op zijn bereidheid tot het afleggen van een verklaring. De strafrechter heeft dan ook toereikend zicht op deze voordelen. Daar doet niet aan af dat de afspraken over de noodzakelijke beschermingsmaatregelen en de daarmee gemoeide kosten volgens de Nederlandse wettelijke regeling in beginsel buiten het zicht van de rechter blijven. Voor deze beperking bestaat een goede reden, namelijk dat het prijsgeven van informatie over dergelijke beschermingsmaatregelen ook iets kan zeggen over de inhoud van die maatregelen. Het bekend worden van die informatie kan afbreuk doen aan de effectiviteit van die beschermingsmaatregelen. Tegelijk is evident dat de kosten van dergelijke beschermingsmaatregelen steeds aanzienlijk zijn als de dreiging voor een getuige zodanig wordt ingeschat dat zijn veiligheid alleen kan worden gewaarborgd door hem een nieuwe identiteit te verschaffen in een nieuwe leefomgeving. Bij de waardering van een financiële tegemoetkoming die een getuige in zo’n situatie kan worden verschaft om zelf dat nieuwe bestaan vorm te geven, is een dergelijke tegemoetkoming voor de noodzakelijke beveiliging niet zozeer een voordeel, maar een compensatie van het nadeel dat bestaat in het levensgevaar als gevolg van het afleggen van verklaringen door de getuige. Ook dat draagt bij aan het oordeel van het hof dat ten aanzien van [betrokkene 5] en [betrokkene 4] niet is gebleken ‘dat maatregelen zijn getroffen die in redelijkheid niet kunnen worden beschouwd als beschermingsmaatregelen, maar (louter) moeten worden aangemerkt als strekkende tot beloning in ruil voor het afleggen van een verklaring’.

Ten overvloede moet worden opgemerkt dat, zelfs als een met een kroongetuige getroffen regeling zich op of over de grens beweegt van wat slechts als redelijke kosten in verband met beschermingsmaatregelen kan gelden, verdachte daarvan geen nadeel behoeft te ondervinden in termen van zijn recht op een eerlijk proces in de zin van artikel 6 EVRM. Wel moet er dan sprake zijn van een passende intensiteit van de betrouwbaarheidstoetsing en behoedzaamheid bij het eventuele gebruik voor het bewijs, in samenhang met ondersteunend bewijs uit onafhankelijke bron.

Wat betreft de intensiteit en omvang van het onderzoek naar de betrouwbaarheid van de verklaringen van [betrokkene 5] en [betrokkene 4] moet worden gezegd dat een uitvoeriger onderzoek moeilijk denkbaar is. De verdediging is in dat verband gefaciliteerd in de onderzoekswensen die zij heeft aangedragen en heeft de beide kroongetuigen alle vragen kunnen stellen, met uitzondering van vragen over de beschermingsmaatregelen. In geen enkel stadium van de procedure is de verdediging iets in de weg gelegd bij het voeren van verweer ten aanzien van de kroongetuigen. Op de inhoud en de resultaten van dat betrouwbaarheidsonderzoek wordt hierna in paragraaf 2.5 ingegaan. Bij dat onderzoek is ook aandacht besteed aan de mogelijke invloed op de betrouwbaarheid van de verklaringen van de kroongetuigen, die kan uitgaan van de wens om zich te (blijven) verzekeren van alle voordelen die de kroongetuigenovereenkomst en beschermingsmaatregelen hen bood. Zoals blijkt uit het voorgaande is uitvoerig onderzocht of (verkapte) toezeggingen van immuniteit, financieel (ontnemings)voordeel of strafeis-vermindering van die voordelen deel uitmaakten.

Kortom, in relatie tot de eisen die op grond van de rechtspraak van het EHRM op grond van artikel 6 EVRM worden gesteld aan het onderzoek naar de betrouwbaarheid van verklaringen van kroongetuigen, stelt het hof vast dat:

- de betrouwbaarheid van de (verklaringen van de) kroongetuigen op vele manieren uitvoerig is onderzocht, juist vanuit het besef van de risico’s die daaraan inherent zijn, zoals deze in de rechtspraak van het EHRM zijn verwoord;

- de verdediging in het verband van dat onderzoek alle ruimte is geboden haar ondervragingsrecht uit te oefenen en verweer te voeren, terwijl ook gehoor is gegeven aan de onderzoekswensen van de verdediging;

- ruimschoots aandacht heeft bestaan voor en voldoende zicht is gekomen op de voordelen die de kroongetuigen in ruil voor hun verklaringen hebben ontvangen.

Onder die omstandigheden werpt het door artikel 6 EVRM gegarandeerde recht op een eerlijk proces niet reeds een formeel beletsel op voor het gebruik van de verklaringen van [betrokkene 5] en [betrokkene 4] , zodat de bruikbaarheid daarvan staat of valt met het oordeel over de betrouwbaarheid dat in paragraaf 2.5 aan de orde komt. Ook bij de vorming van zijn oordeel daarover is het hof zich terdege bewust van de risico’s die door het EHRM zijn benoemd die kleven aan verklaringen van kroongetuigen. Het hof zal de verklaringen van [betrokkene 5] ook niet als het enige concrete bewijs gebruiken voor betrokkenheid van verdachte bij hem ten laste gelegde feiten.” 29

Samengevat komt het oordeel van het hof erop neer dat, anders dan de verdediging stelt, in de Nederlandse praktijk bij de totstandkoming van de kroongetuigenovereenkomsten geen sprake is van single hierarchy omdat:

- de overeenkomst als bedoeld in art. 226g lid 1 Sv wordt getoetst door de rechter-commissaris en

- de zittingsrechter, door de regeling van art. 226g lid 4 Sv en de voorwaarde die door de Hoge Raad in het Passageproces is toegevoegd als het gaat om de ontnemingsvordering, voldoende zicht heeft op alle voordelen voor de getuige die van invloed kunnen zijn op zijn bereidheid tot het afleggen van een verklaring.

Daaraan doet volgens het hof niet af dat de afspraken over de noodzakelijke beschermingsmaatregelen en de daarmee gemoeide kosten volgens de Nederlandse wettelijke regeling in beginsel buiten het zicht van de rechter blijven:

- nu er een goede reden bestaat voor deze beperking: het prijsgeven van informatie over dergelijke beschermingsmaatregelen zou ook iets kunnen zeggen over de inhoud van die maatregelen en daarmee afbreuk kunnen doen aan de effectiviteit van die beschermingsmaatregelen en

- het feit dat de kosten van dergelijke maatregelen evident hoog zijn niet zozeer een voordeel is, maar een compensatie van het nadeel dat bestaat in het levensgevaar dat ontstaat als gevolg van het afleggen van een verklaring door de getuige, hetgeen volgens het hof bijdraagt aan het oordeel dat ten aanzien van [betrokkene 5] en [betrokkene 4] niet is gebleken “dat maatregelen zijn getroffen die in redelijkheid niet kunnen worden beschouwd als beschermingsmaatregelen, maar (louter) moeten worden aangemerkt als strekkende tot beloning in ruil voor het afleggen van een verklaring”.30

Kern van de klacht

“[…] tal van voor de kroongetuige voordelige single hierarchy beslissingen van het Openbaar Ministerie kunnen bijdragen aan de verklaringsbereidheid van de kroongetuige zonder dat daar enige rechterlijke toetsing op plaatsvindt (of kan vinden).” 31

Behoeft de uitleg van de Hoge Raad van art. 226g Sv in het Passageproces heroverweging?

Behoeft het oordeel van de Hoge Raad in het Passageproces nuancering in het licht van de rechtspraak van het EHRM?

Aan de Adamčo-zaak lag het volgende feitencomplex ten grondslag. Adamčo werd in 2001 beschuldigd van medeplegen van een moord op K., omdat hij een ‘hitman’ naar het slachtoffer zou hebben gereden. Aanvankelijk werd Adamčo hiervan vrijgesproken, maar in hoger beroep werd hij veroordeeld op basis van een verklaring van getuige M., die beweerde dat hij de chauffeur was geweest en Adamčo de ‘hitman’. In beroep had de verdediging onder meer gesteld dat getuige M. niet geloofwaardig was omdat hij Adamčo had belast in ruil voor de belofte van de Slovaakse openbare aanklager dat hij niet zou worden vervolgd in verband met zijn betrokkenheid bij een andere moord, op O.

Adamčo heeft bij het EHRM onder andere geklaagd over het feit dat zijn veroordeling in strijd met art. 6 EVRM tot stand is gekomen omdat deze was gebaseerd op de getuigenissen van M., die een belangrijke motivatie had belastend tegen hem te getuigen vanwege de toezeggingen die hij van de openbare aanklager had gekregen.

“ 67. […] Moreover, the Court notes that the advantages M. obtained were extended to him under the authority of the prosecution service and that the prosecution service is organised in Slovakia as a single hierarchy (see paragraph 28 above). This presupposes a degree of coordination, which in the present case is further suggested by a certain personal overlap in the form of the involvement of Š., the prosecutor in the various proceedings (see paragraphs 13, 15 and 24 above). In the absence of any argument on the part of the Government to the contrary, the Court finds that the preliminary advantage M. had the benefit of at the time of the applicant’s trial cannot be dissociated from the overall advantage he received in relation to his own prosecution for the murder of K. in return for his testimony incriminating the applicant.

68. At the same time, the Court notes that it has been neither argued nor established otherwise that any particular consideration was given in the assessment of the evidence from M. in the applicant’s trial to the fact that it originated from a witness who was, by his own account, himself involved in the offence. To the contrary, it would rather appear that this evidence was examined and assessed by the domestic courts as any ordinary evidence would be.

69. In that regard, the Court notes that the intensity of scrutiny called for with regard to evidence from an accomplice has a correlation with the importance of the advantage that the accomplice obtains in return for the evidence he or she gives (see Erdem v. Germany (dec.), no. 38321/97, 9 December 1999). In the present case, the advantage obtained by M. went beyond a reduction of sentence or financial benefit, but practically meant impunity for an offence of unlawful killing.

70. As regards any judicial review of matters concerning M.’s plea‑bargain arrangements in the applicant’s own trial, as has been noted above, the review by the appellate court was inadequate (contrast Habran and Dalem, cited above, §§ 113 and 115), whereas the higher courts failed to respond to his argument altogether. Moreover, it is noted that all the decisions concerning the prosecution of M. were taken under the sole responsibility of the prosecution service with no element of any judicial control.

71. Accordingly, in view of the importance of the evidence from M. in the applicant’s trial, the Court finds that, on the specific facts of the present case, its use at the trial was not accompanied by appropriate safeguards so as to ensure the overall fairness of the proceedings (contrast Habran and Dalem, cited above, § 117).” 36

Uiteindelijk komt het aan op de beoordeling van de eerlijkheid van het proces als geheel. Daarbij is van belang:44

1. dat de verdediging in de gelegenheid wordt gesteld de kroongetuige te ondervragen teneinde de betrouwbaarheid van diens verklaringen te betwisten en in dit verband voldoende op de hoogte wordt gesteld van de inhoud van de afspraken die met de kroongetuige zijn gemaakt;

2. dat de nationale rechter de verklaringen van de kroongetuige enkel met de nodige behoedzaamheid voor het bewijs mag gebruiken wegens een verhoogd risico op onbetrouwbaarheid, zich rekenschap geeft van de gevoeligheid van dit instrument en daarbij oog heeft voor de (aard en verstrekkendheid van de) toezeggingen die de kroongetuige heeft ontvangen in ruil voor zijn verklaring. Hierbij kan van belang zijn of de geboden voordelen tot stand zijn gekomen in een zogenoemde single hierarchy zonder rechterlijke toetsing; en

3. het gewicht van de kroongetuigeverklaring binnen de bewijsconstructie: de noodzaak van compenserende maatregelen wordt groter naarmate het gewicht van de kroongetuigeverklaring in de bewezenverklaring toeneemt.

“dat, zelfs als een met een kroongetuige getroffen regeling zich op of over de grens beweegt van wat slechts als redelijke kosten in verband met beschermingsmaatregelen kan gelden, verdachte daarvan geen nadeel behoeft te ondervinden in termen van zijn recht op een eerlijk proces in de zin van artikel 6 EVRM. Wel moet er dan sprake zijn van een passende intensiteit van de betrouwbaarheidstoetsing en behoedzaamheid bij het eventuele gebruik voor het bewijs, in samenhang met ondersteunend bewijs uit onafhankelijke bron.” 45

Ten overvloede – Afspraak [verdachte] -weglatingen en ondervragingsrecht

Terzijde - Toezichtonderzoek PG op het gebied van getuigenbescherming

Eerste deelklacht – Steunbewijs als bedoeld in art. 344a Sv

“Aan de kroongetuigen is bij het sluiten van de kroongetuigenovereenkomst duidelijk gemaakt dat zij de waarheid moeten spreken. Als zou blijken dat zij dat niet deden, verviel de overeenkomst. Voor de kroongetuigen stond daarmee van het begin af aan alles op het spel. Vanwege de aard van de criminaliteit waarover zij verklaarden en de belastende verklaringen die zij over (zichzelf en) anderen aflegden, moesten zij vrezen voor hun leven bij het wegvallen van de kroongetuigenovereenkomst en in het verlengde daarvan de beschermingsmaatregelen. Zij hebben verklaard over een aantal personen waarvan inmiddels onherroepelijk vast is komen te staan dat zij betrokken waren bij moorden.”

“Dat [betrokkene 5] door het hof niet gehoord kan worden, brengt niet mee dat de verklaringen van [betrokkene 5] ontoetsbaar zijn, zoals de verdediging heeft gesteld en waarbij de verdediging zich ook heeft beklaagd over het late moment waarop [betrokkene 5] in deze zaak door de verdediging ondervraagd kon worden en toen al veel vergeten was, terwijl andere herinneringen in graniet gebeiteld leken. [betrokkene 5] heeft in zijn verhoor bij de rechtbank van oktober 2018 weliswaar verklaard sommige dingen door tijdsverloop niet meer te weten, daar tegenover staat dat [betrokkene 5] – zeven jaar eerder – in het Passageonderzoek vele malen indringend is gehoord, ook over de onderdelen van zijn verklaringen die juist voor de zaak tegen verdachte het meest relevant zijn, zoals zijn verklaring over de ‘power van [verdachte] ' of over het ‘ [plaats] eerst-moment ’. Daarbij is ook van belang dat op grond van het onderzoek in het Passageproces en het onderzoek in deze zaak inmiddels een compleet beeld is verkregen van de (verbatim) inhoud van de belangrijke kluisverklaringen van [betrokkene 5] , inclusief de delen die op basis van de weglatingsafspraak aanvankelijk ontbraken. De betrouwbaarheidstoetsing kent in dat opzicht geen hindernissen meer. Van die verhoren heeft de verdediging, net als het openbaar ministerie en het hof, kennis genomen. Daarmee is het nadeel dat de verdediging pas laat vragen heeft kunnen stellen, in belangrijke mate verdwenen. De verdediging stelt dat het nadeel voor verdachte ook eruit blijkt dat [betrokkene 5] in oktober 2018 standvastig eerdere verklaringen bleef herhalen, niet omdat hij zich de gebeurtenissen herinnerde, maar omdat hij daarover al zo vaak had verklaard. Dit is een stelling van de verdediging die het hof niet onderschrijft; een getuige kan een verklaring ook herhalen omdat de getuige zich de gebeurtenissen herinnert. Het hof zal bij de beoordeling van de betrouwbaarheid van de verklaringen van [betrokkene 5] wel rekening houden met de mogelijkheid dat onderdelen van deze verklaringen in de loop der tijd een eigen leven zijn gaan leiden. Door het hof zullen verklaringen van [betrokkene 5] alleen voor het bewijs worden gebruikt waarvan het hof de betrouwbaarheid kan vaststellen, bijvoorbeeld aan de hand van de steun die daarvoor is te vinden in van die verklaringen onafhankelijke bron.”

“De getuige heeft in het gesprek van 22 november 2006 dus gezegd: 'alleen heb ik [slachtoffer 1] genoemd als zijnde dat [verdachte] die genoemd heeft want das nie waar', ‘ik zat nog in de beginfase’, en ‘dus heb ik de informatie die ik heb achtergehouden en dezelfde informatie een andere vorm gegeven'. [betrokkene 5] zegt hier dat het niet klopt dat hij uit de mond van verdachte heeft gehoord over zijn betrokkenheid bij de moord op [slachtoffer 1] . Deze uitlatingen kunnen inmiddels worden beoordeeld tegen de achtergrond dat [betrokkene 5] op 12 september 2006 nog niet zover was om te verklaren over zijn betrokkenheid bij de moord op [slachtoffer 6] . Op 2 november 2006 heeft [betrokkene 5] voor het eerst verklaard over de ontmoeting van hem en [betrokkene 3] met verdachte op het Gelderlandplein, toen [betrokkene 3] en [betrokkene 5] bezig waren met de voorbereiding van de moord op [slachtoffer 6] , waarbij [betrokkene 5] uit de mond van verdachte hoorde: ‘als deze goed gaat heb ik nog een andere voor jullie’. Deze verklaring van 2 november 2006 bevat de informatie dat [betrokkene 5] zelf rechtstreeks uit de mond van verdachte hoorde dat hij betrokken was bij een moordopdracht aan [betrokkene 3] . Dat is naar het oordeel van het hof de informatie die [betrokkene 5] op 12 september 2006 nog had achtergehouden en destijds nog een andere vorm had gegeven door te beweren dat hij uit de mond van verdachte had gehoord over zijn betrokkenheid bij de moord op [slachtoffer 1] . Dat [betrokkene 5] uit de mond van verdachte had gehoord over zijn betrokkenheid bij de moord op [slachtoffer 1] klopt dus niet, dat heeft [betrokkene 5] op 22 november 2006 rechtgezet. In het woordelijk uitgewerkte verslag van het gesprek op 22 november 2006 is niet te lezen dat [betrokkene 5] voor het overige iets heeft ingetrokken wat hij heeft gezien en gehoord over de betrokkenheid van [betrokkene 3] bij de moord op [slachtoffer 1] en over de rol van verdachte.”

Het betrouwbaarheidsoordeel van het hof

Belangen [zus 1] en [zus 2] 94

Het hof is omstandig ingegaan op de mogelijke belangen die de getuigen zouden kunnen hebben bij het afleggen van verklaringen tegen de verdachte die niet conform de waarheid zijn. Daarbij heeft het hof de start van het getuigentraject betrokken en de terughoudendheid die de getuigen hadden dat er gebruik zou worden gemaakt van hun verklaringen,95 de mogelijke impact van de omstandigheid dat de [zussen van verdachte] beiden verdacht zijn geweest in de zaak Goudsnip die betrekking had op de bezittingen van [slachtoffer 1] ,96 het geld dat de verdachte in bewaring zou hebben gegeven bij [zus 1] ,97 de verdeling van de opbrengst van het boek ‘De ontvoering van Alfred Heineken’ en de verfilming ervan waarover onenigheid zou bestaan en reden zou zijn voor de getuigen om de verdachte buiten spel te zetten98 en de verklaringen die deze getuigen hebben afgelegd over hun motieven om in belastende zin over de verdachte te gaan verklaren. 99

Psychische problematiek en invloed op verklaringen 100

Door de verdediging is naar voren gebracht dat de waarnemingen, herinneringen en verklaringen van [zus 1] zouden kunnen zijn beïnvloed door psychische stoornissen zoals PTSS. Het hof heeft onderzocht of daarvoor aanknopingspunten kunnen worden gevonden en daarbij alle voorvallen betrokken die door de verdediging in dit verband naar voren zijn gebracht.101 Geen van deze voorbeelden tonen volgens het hof aan dat [zus 1] gebeurtenissen verkeerd heeft waargenomen of zich verkeerd heeft herinnerd in een mate die opvallend is. Daarbij is het hof bij de beoordeling van de verklaringen van de getuigen steeds nagegaan of er aanknopingspunten bestaan dat hetgeen zij verklaren zich heeft voorgedaan.102

Redenen van wetenschap 103 en inhoud verklaringen 104

Het hof heeft uitvoerig onderzocht of in de verklaringen van [zus 1] en [zus 2] zelf aanwijzingen kunnen worden gevonden dat zij de waarheid niet spreken en is daarbij ingegaan op aspecten waar de verdediging op heeft gewezen die op het tegendeel zouden duiden.105 Het hof komt tot de conclusie dat de getuigen tijdens hun verhoren bereid waren om te vertellen wat zij daadwerkelijk hebben gezien en gehoord en ook om aan te geven wat slechts vermoedens zijn en dat ze daarbij vele mogelijkheden om de verdachte te beschuldigen niet hebben aangegrepen. Het hof is bij de bespreking van de verschillende ten laste gelegde feiten nagegaan of de verklaringen van [zus 1] en [zus 2] worden tegengesproken of juist ondersteund door andere dossierstukken en komt op grond daarvan tot de conclusie dat voor de verklaringen van de getuigen veel steun te vinden is in bewijsmiddelen die onafhankelijk van hun verklaringen bestaan, waaronder mededelingen van de verdachte zelf, zoals hij die heeft gedaan in opgenomen gesprekken.106 Ook andere verificatieonderzoeken hebben niet tot aanwijzingen geleid dat er sprake zou zijn geweest van afstemming tussen de [zussen van verdachte] onderling of dat zij zich niet zouden baseren op eigen waarneming en ondervinding.

“Het hof ziet geen redenen om te twijfelen aan de verklaringen van de getuigen [zus 1] en [zus 2] in verband met (financiële) belangen of bij hen bestaande psychische problemen, voor zover zij zich hebben uitgelaten over hun wetenschap van betrokkenheid van verdachte bij een aantal moorden. Wel zal het hof behoedzaam met deze verklaringen omgaan vanwege de risico’s en onzekerheden die in het algemeen aan getuigenbewijs zijn verbonden en gelet op de bijzonderheden van deze zaak.”

Toelichting klacht over het betrouwbaarheidsoordeel

“[…] dat het Hof niet (zoals de verdediging heeft gesteld) van oordeel is dat er kanttekeningen te plaatsen zijn bij de verklaringen van deze getuige, dat er geen aanknopingspunten zijn dat gestelde belangen en om (valse) belastende verklaringen tegen rekwirant af te leggen hebben gemaakt dat zij die verklaringen zijn gaan afleggen, of dergelijke belangen of de invloed op de verklaringsbereidheid van de getuige niet aannemelijk zijn geworden en dat ook geen sprake is van aanknopingspunten voor een andere interpretatie van de werkelijkheid, verkeerd in hun geheugen opgeslagen herinneringen of dat zij verklaren op een wijze die een vertekend beeld geeft van de werkelijkheid.” 108

Vervolgens wordt gesteld:

“ […] Nu het uitdrukkelijk onderbouwde standpunt van de verdediging niet is gevolgd door het Hof, had het Hof de bijzondere redenen moeten geven die tot het afwijken van dat standpunt hebben geleid. Die redenen moeten ook voldoende begrijpelijk zijn en daarbij is natuurlijk ook van belang dat het standpunt, of onderdelen van de onderbouwing, niet anders of beperkter worden opgevat of begrepen dan naar voren is gebracht. Indien het Hof zelfstandig de betrouwbaarheid van een getuige en de afgelegde verklaringen onderzoekt en daar overwegingen aan wijdt, dan zal ook de motivering van dat betrouwbaarheidsoordeel in zichzelf niet onbegrijpelijk moeten zijn. Naar het standpunt van rekwirant is het betrouwbaarheidsoordeel ten aanzien van beide getuigen niet begrijpelijk en in ieder geval niet (zonder meer) begrijpelijk gemotiveerd.” 109

Beoordeling klacht over het betrouwbaarheidsoordeel

Steunbewijs uit andere bron voor ieder belastend onderdeel?

“Duidelijk is (gelet op de belastende onderdelen van haar verklaringen die als bewijs zijn gebezigd zonder dat voor die specifieke onderdelen steun te vinden is in een bewijsmiddel uit andere bron) dat het hof de verdediging niet is gevolgd in het (uitdrukkelijk onderbouwde standpunt) dat dermate veel kanttekeningen bij deze getuigen en hun verklaringen te plaatsen zijn dat deze niet zonder meer als betrouwbaar kunnen worden aangemerkt en dat voor het (eventuele) gebruik als bewijs van die verklaringen jegens rekwirant steeds sprake zou moeten zijn van ondersteunend bewijs voor de belastende onderdelen van die verklaringen welk bewijs van die verklaringen los staat.” 113

“Het Wetboek van Strafvordering (Sv) kent een aantal belangrijke regels voor het bewijsminimum. Volgens artikel 342, tweede lid, Sv kan de rechter het bewijs dat de verdachte het tenlastegelegde feit heeft begaan, niet uitsluitend aannemen op de verklaring van één getuige, oftewel: ‘één-getuige-is-geen getuige’. Deze bepaling heeft betrekking op de tenlastelegging in haar geheel en niet op een onderdeel daarvan. Een onderdeel van de tenlastelegging kan dus wel bewezen worden verklaard op basis van de verklaring van één getuige. Het doel van deze regel is de deugdelijkheid van de bewijsbeslissing te waarborgen, in die zin dat artikel 342, tweede lid, Sv de rechter verbiedt tot een bewezenverklaring te komen als de feiten en omstandigheden die door één getuige naar voren zijn gebracht, op zichzelf staan en onvoldoende steun vinden in ander bewijsmateriaal.

De wet sluit niet uit dat een bewezenverklaring in beslissende mate rust op de verklaring van één getuige. Bij normale getuigen, ten aanzien van wie de verdediging het ondervragingsrecht heeft kunnen uitoefenen, ligt de lat niet hoog wat betreft de mate waarin hun verklaring steun moet vinden in ander bewijsmateriaal. Dat betekent dat in het algemeen steunbewijs van beperkt gewicht voldoende kan zijn om tot een veroordeling te komen.”

“Het hof heeft hiervoor in paragraaf 2.1 uitgelegd welke bewijsregels er gelden voor getuigen, voor anonieme bedreigde getuigen en voor kroongetuigen. [zus 1] en [zus 2] zijn gewone getuigen in de zin van het Wetboek van Strafvordering. Voor hen gelden geen bijzondere bewijsregels. Dit betekent dat het bewijs dat verdachte één van de ten laste gelegde feiten heeft begaan, niet uitsluitend kan worden aangenomen op basis van de verklaring van één van hen.” 118

“ 2.2.8 Verklaringen in verband met dossier

Het hof heeft ook onderzocht of de verklaringen van [zus 1] en [zus 2] worden tegengesproken of juist worden ondersteund door andere dossierstukken. Dit onderzoek komt grotendeels terug bij de bespreking van de verschillende ten laste gelegde feiten. Daar zal blijken dat voor de verklaringen van [zus 1] en [zus 2] veel steun is te vinden in bewijsmiddelen die onafhankelijk van hun verklaringen bestaan, waaronder in het bijzonder ook de mededelingen van verdachte zelf, zoals hij die heeft gedaan in de opgenomen gesprekken.

Het hof heeft nauwgezet onderzocht welke betekenis de opnamen hebben die de getuigen hebben gemaakt van gesprekken met verdachte. De overwegingen daarover, zijn beschreven in hoofdstuk 3. Gelet op de inhoud van deze opnamen stelt het hof vast dat verdachte [zus 2] en met name [zus 1] in vertrouwen nam. Ook blijkt uit de inhoud van de opnamen dat [zus 1] en [zus 2] in de positie waren om de waarnemingen te doen waar zij over hebben verklaard.

De verdediging heeft aandacht gevraagd voor de verklaring van [zus 1] dat [slachtoffer 7] [betrokkene 4] had benaderd met het verzoek om verdachte te vermoorden en dat verdachte dat zou hebben omgedraaid door [betrokkene 4] de opdracht te geven om [slachtoffer 7] te vermoorden. De verdediging wijst erop dat [betrokkene 4] heeft tegengesproken dat hij eerst door [slachtoffer 7] benaderd zou zijn. Het hof ziet in de dossierstukken geen bewijs dat [slachtoffer 7] contact onderhield met [betrokkene 4] . Van belang is echter dat [zus 1] heeft verklaard dat het verdachte was die dit tegen haar heeft gezegd. Het hof houdt voor mogelijk dat verdachte dit later tegen [zus 1] heeft gezegd als rechtvaardiging voor zijn betrokkenheid bij de moord op [slachtoffer 7] . Een dergelijke rechtvaardiging komt vaker voor met uitspraken van verdachte als ‘het was hij of ik'. Het hof ziet in deze verklaring van [zus 1] niet het bewijs dat zij liegt of zomaar wat zegt.

Er is ook zogenoemd ‘verificatieonderzoek’ gedaan naar de verklaring van [zus 2] . Dit onderzoek biedt steun aan haar verklaringen. Een bijzonder voorbeeld daarvan is het onderzoek dat is gedaan naar de mogelijkheid dat verdachte, zoals [zus 2] verklaarde, haar na de moord op [slachtoffer 7] (op 20 april 2006) iets in het oor zou hebben gefluisterd over een foto in het onderzoeksdossier naar de moord op [slachtoffer 7] , terwijl verdachte op dat moment gedetineerd was. Verdachte heeft dat ontkend en heeft verklaard dat hij vanaf 27 april 2006 in landelijke afzondering zat, zodat hij alleen bezoek achter glas kon ontvangen en fluisteren in een oor niet mogelijk was. Deze stelling van verdachte gaat echter niet op, aangezien uit de bezoekerslijsten blijkt dat [zus 2] ook op 27 april 2006 verdachte heeft bezocht en uit de detentiegegevens blijkt dat verdachte pas op 28 april 2006 in het landelijke afzonderingsregime is gegaan.

Verdachte heeft meermalen verklaard dat [zus 1] haar eigen verklaringen en die van [zus 2] en [ex-vriendin] in elkaar heeft gezet en op elkaar heeft afgestemd. Verdachte heeft in hoger beroep bijvoorbeeld gewezen op de verklaringen die [zus 1] en [zus 2] en [ex-vriendin] hebben afgelegd over afgeroomde geldbedragen die zijn afgedragen aan een advocaat. Zij hebben volgens verdachte hierover zogenaamd spontaan verklaard nadat [zus 1] daarover had verklaard op 1 oktober 2021. Het hof wijst er echter op dat [zus 1] hierover is gaan verklaren in antwoord op gerichte vragen van de advocaat-generaal naar aanleiding van de verklaring van getuige [betrokkene 12] over dit thema. De advocaat-generaal heeft [zus 2] op 5 oktober 2021 hier ook naar gevraagd. Op de zitting van 7 oktober 2021 heeft ook [ex-vriendin] hierover verklaard nadat aan haar daarover door het hof specifieke vragen waren gesteld. Aan verdachte moet worden toegegeven dat het vragen kan oproepen als getuigen opeens spontaan precies hetzelfde verklaren over een bepaalde gebeurtenis. Alleen hebben de getuigen hier dus niet opeens spontaan over verklaard. Zij hebben daarover verteld, nadat hun daarover vragen waren gesteld. Het hof ziet daarin dan ook niet een aanwijzing dat zij verklaringen op elkaar hebben afgestemd.

Het hof heeft in de verklaringen van [zus 1] en [zus 2] en [ex-vriendin] geen concrete aanwijzingen aangetroffen dat hun verklaringen zijn afgestemd. Opvallend is juist dat de getuigen elk een andere verhouding tot verdachte hadden en elk verdachte in andere situaties hebben meegemaakt en vanuit die ervaring hun eigen verhaal hebben verteld. [zus 1] en [zus 2] verklaren over sommige gebeurtenissen die zij voor een deel gelijktijdig hebben meegemaakt, maar ook over veel gebeurtenissen waar de ander niet over kan verklaren. [ex-vriendin] verklaart voor een groot deel over andere situaties. De getuigen zijn vele malen indringend verhoord over gebeurtenissen die in een periode van een aantal jaren hebben plaatsgevonden. Daarbij komt dat de getuigen tijdens deze verhoren regelmatig emotioneel werden en de inhoud van verklaringen vaak spontaan en onbeheerst tot stand is gekomen, kortom, onder omstandigheden waarbij het nauwelijks te doen zou zijn om een afgestemd verhaal overeind te houden. Dat verklaringen op elkaar zijn afgestemd en dat dit in de lange reeks van getuigenverhoren niet naar voren zou komen, is ook moeilijk voor te stellen vanwege de complexiteit en de veelheid van de gebeurtenissen en de tijdspanne waarin deze zich hebben afgespeeld.

Conclusie verklaringen in verband met dossier

Het hof stelt vast, gelet op het voorgaande, dat er veel steun is te vinden in andere bewijsmiddelen die onafhankelijk zijn van de verklaringen van de [zussen van verdachte] . In het bijzonder is er ook steun voor verklaringen van [zus 1] en [zus 2] te vinden in mededelingen van verdachte in de opgenomen gesprekken.

Verificatieonderzoeken hebben de verklaringen van de getuigen niet onderuit gehaald. Het hof heeft geen aanwijzingen gevonden dat er afstemming tussen de [zussen van verdachte] onderling of tussen hen en getuige [ex-vriendin] heeft plaatsgevonden of dat de getuigen elkaar napraten zonder dat zij zich baseren op eigen waarneming en ondervinding.” 119

Betrouwbaarheidsoordeel van het hof

Belang [ex-vriendin] : FIOD-zaak 122

Moord op [slachtoffer 10] 123

De verdediging heeft erop gewezen dat [zus 1] [ex-vriendin] in 2013-2014 ten onrechte zou hebben doen geloven dat de verdachte achter de moord op [slachtoffer 10] , de vader van haar zoon, zat. Het hof komt op grond van een analyse van wat daarover uit het dossier blijkt tot de conclusie dat [ex-vriendin] van de verdachte zelf tijdens ruzies met hem heeft vernomen dat hij verantwoordelijk is voor de moord op [slachtoffer 10] .

Beëindiging van de relatie 124

Ook de wens van [ex-vriendin] de relatie met de verdachte te willen beëindigen is door de verdediging als motief naar voren gebracht om belastende verklaringen tegen de verdachte af te leggen. Het hof stelt vast dat [ex-vriendin] pas bij de politie is gaan verklaren nadat de relatie tussen haar en de verdachte was beëindigd zodat het voor haar niet nodig was om de verdachte te beschuldigen en zo van hem af te komen.

Het getuigentraject 125

Uit het getuigentraject dat [ex-vriendin] heeft doorlopen volgt volgens het hof dat [ex-vriendin] uit angst voor de verdachte aanvankelijk niet bereid was over hem te verklaren, maar dat de dreigementen van de verdachte naar haar kinderen toe, met name dat hij haar jongste zoon zou vermoorden, de druppel was die maakte dat zij tegen de verdachte is gaan verklaren, aanvankelijk door middel van kluisverklaringen. Pas na vele besprekingen met het openbaar ministerie heeft zij er op 23 maart 2015 mee ingestemd dat haar kluisverklaringen zouden mogen worden gebruikt. Het hof heeft daarover vastgesteld dat de wijze waarop dit gegaan is geen aanknopingspunten biedt voor de conclusie dat [ex-vriendin] oneigenlijke motieven had om de verdachte vals te beschuldigen.

Financieel belang bij verklaringen 126

Tot slot is het hof ingegaan op de stelling van de verdachte dat [ex-vriendin] een financieel belang heeft om over hem te liegen, omdat het altijd nog mogelijk is dat haar problemen met de FIOD nadat hij veroordeeld is zullen worden opgelost. De verdachte vermoedt dat [zus 1] dat aan [ex-vriendin] heeft voorgespiegeld om haar over te halen tegen de verdachte te gaan verklaren. Volgens het hof blijkt uit de informatie van het openbaar ministerie dat de kans nog steeds bestaat dat [ex-vriendin] zal worden vervolgd indien zij geen openheid geeft over haar criminele vermogen en daar geen afstand van doet. Het hof heeft geen enkele informatie gevonden die steun geeft aan het vermoeden dat [ex-vriendin] in verband met de belastingschulden de verdachte is gaan beschuldigen van levensdelicten.

Inhoud verklaringen 127

“Het hof stelt vast dat [ex-vriendin] consistent heeft verklaard in de zesentwintig verklaringen die zij heeft afgelegd. Zij heeft verklaard over wat zij zelf heeft gehoord en zelf heeft waargenomen, waarbij de informatie vaak rechtstreeks van verdachte afkomstig is. [ex-vriendin] geeft bij de beantwoording van vragen zeer regelmatig aan het antwoord niet te weten of niet meer te weten. Zij verklaart op een natuurlijke wijze, waarbij zij hetgeen zij verklaart niet belastend invult, aanvult of aandikt. Zij geeft er steeds blijk van bij de beantwoording van vragen goed te kunnen onderscheiden tussen wat zij weet en wat zij niet (meer) weet, of hetgeen zij verklaart is gebaseerd op een indruk die ze ergens van heeft gekregen en of het een speculatie is of een conclusie. [ex-vriendin] corrigeert ook begrippen in een vraagstelling als deze naar haar mening onjuist zijn. [ex-vriendin] heeft meerdere keren verklaard dat zij niet op de hoogte is van mogelijk diepere en meer complexe achtergronden van gebeurtenissen die ze heeft meegemaakt en maakt ook duidelijk dat ze daar zelden in is geïnteresseerd en al helemaal geen eigen onderzoek naar heeft gedaan. Vragen over tegenstrijdigheden in haar verklaringen beantwoordt zij op een aannemelijke wijze. Al deze overwegingen maken dat naar het oordeel van het hof [ex-vriendin] in haar verklaringen in algemene zin over komt als een betrouwbare getuige.” 129

Toelichting klacht over het betrouwbaarheidsoordeel

“ […] dat het Hof niet (zoals de verdediging heeft gesteld) van oordeel is dat er kanttekeningen te plaatsen zijn bij de verklaringen van deze getuige, dat er geen aanknopingspunten zijn dat gestelde belangen en motieven om (valse) belastende verklaringen tegen rekwirant af te leggen hebben gemaakt dat zij die verklaringen is gaan afleggen, of dergelijke belangen of de invloed op de verklaringsbereidheid van de getuige niet aannemelijk zijn geworden.” 130

Vervolgens wordt gesteld:

“[…] Nu het uitdrukkelijk onderbouwde standpunt van de verdediging niet is gevolgd door het Hof, had het Hof de bijzondere redenen moeten geven die tot het afwijken van dat standpunt hebben geleid. Die redenen moeten ook voldoende begrijpelijk zijn en daarbij is natuurlijk ook van belang dat het standpunt, of onderdelen van de onderbouwing, niet anders of beperkter worden opgevat of begrepen dan naar voren is gebracht. Indien het Hof zelfstandig de betrouwbaarheid van een getuige en de afgelegde verklaringen onderzoekt en daar overwegingen aan wijdt, dan zal ook de motivering van dat betrouwbaarheidsoordeel in zichzelf niet onbegrijpelijk moeten zijn. Naar het standpunt van rekwirant is het betrouwbaarheidsoordeel niet begrijpelijk en in ieder geval niet (zonder meer) begrijpelijk gemotiveerd.” 131

Beoordeling klacht over het betrouwbaarheidsoordeel

Steunbewijs uit andere bron voor ieder belastend onderdeel?

“Het Hof [heeft] ook ten onrechte nagelaten in het bijzonder de redenen aan te geven op grond waarvan het Hof in het arrest is afgeweken van het namens rekwirant naar voren gebrachte uitdrukkelijk onderbouwde standpunt dat de verklaringen van [ex-vriendin] niet betrouwbaar zijn en in ieder geval dermate veel kanttekeningen bij haar verklaringen te plaatsen zijn dat deze niet zonder meer als betrouwbaar kunnen worden aangemerkt en dat voor het (eventuele) gebruik als bewijs van die verklaringen jegens rekwirant steeds sprake zou moeten zijn van ondersteunend bewijs voor de belastende onderdelen van die verklaringen welk bewijs van die verklaringen los staat. Er is dus ook sprake van het ten onrechte niet, althans niet voldoende en/of voldoende begrijpelijk reageren op een door de verdediging ingenomen uitdrukkelijk onderbouwd standpunt.” 135

“Het Wetboek van Strafvordering (Sv) kent een aantal belangrijke regels voor het bewijsminimum. Volgens artikel 342, tweede lid, Sv kan de rechter het bewijs dat de verdachte het tenlastegelegde feit heeft begaan, niet uitsluitend aannemen op de verklaring van één getuige, oftewel: ‘één-getuige-is-geen getuige’. Deze bepaling heeft betrekking op de tenlastelegging in haar geheel en niet op een onderdeel daarvan. Een onderdeel van de tenlastelegging kan dus wel bewezen worden verklaard op basis van de verklaring van één getuige. Het doel van deze regel is de deugdelijkheid van de bewijsbeslissing te waarborgen, in die zin dat artikel 342, tweede lid, Sv de rechter verbiedt tot een bewezenverklaring te komen als de feiten en omstandigheden die door één getuige naar voren zijn gebracht, op zichzelf staan en onvoldoende steun vinden in ander bewijsmateriaal.

De wet sluit niet uit dat een bewezenverklaring in beslissende mate rust op de verklaring van één getuige. Bij normale getuigen, ten aanzien van wie de verdediging het ondervragingsrecht heeft kunnen uitoefenen, ligt de lat niet hoog wat betreft de mate waarin hun verklaring steun moet vinden in ander bewijsmateriaal. Dat betekent dat in het algemeen steunbewijs van beperkt gewicht voldoende kan zijn om tot een veroordeling te komen.” 139

“Het hof heeft hiervoor toegelicht dat [zus 1] en [zus 2] gewone getuigen zijn waarvoor geen bijzondere bewijsregels gelden. Dit geldt ook voor [ex-vriendin] . Dit betekent dat alleen de algemene regel geldt dat het bewijs dat verdachte één van de ten laste gelegde feiten heeft begaan, niet uitsluitend kan worden aangenomen op basis van de verklaring van deze getuige. Overigens zijn er ten aanzien van [ex-vriendin] wel beschermingsmaatregelen genomen, als bedoeld in artikel 226 Sv, die nog steeds gelden.” 140

“2.3.7 Inhoud verklaringen in verband met dossier

Het hof heeft ook onderzoek gedaan naar enkele thema’s die, hetzij in het vooronderzoek, hetzij ter terechtzitting tot vragen hebben geleid over het handelen van [ex-vriendin] of over hetgeen [ex-vriendin] daarover heeft verklaard. Daarbij is ook gekeken naar de processen-verbaal van verificatie die naar aanleiding van de getuigenverklaringen van [ex-vriendin] zijn opgesteld. De thema’s die bij dit onderzoek door het hof zijn betrokken zijn:

- Bezoeken aan het kantoor van [slachtoffer 3]

- Levensonderhoud

- Boete [slachtoffer 6] - verklaring [betrokkene 14] over boete

- Mishandeling in [D]

Hetgeen [ex-vriendin] meer specifiek heeft verklaard in verband met de afzonderlijke zaaksdossiers zal aan de orde komen bij de bespreking ervan.” 141

Ten aanzien van de bezoeken aan het kantoor van [slachtoffer 3] :

“Het hof houdt voor mogelijk dat [ex-vriendin] terughoudend is om te verklaren over kwalijke gedragingen van haarzelf, waarover de drie hiervoor genoemde getuigen hebben verklaard. Het hof stelt vast dat het bezoek van [ex-vriendin] aan het kantoor van [slachtoffer 3] in oktober 2003 niet in verband kan hebben gestaan met de huuropzegging van haar woning in de [a-straat] . Deze heeft namelijk plaatsgevonden bij brief van 14 april 2004 en is door Vastgoedbeheer Vesteda bij brief van 21 april 2004 bevestigd. Gelet op de ontmoeting van [ex-vriendin] met [slachtoffer 3] in de Spiegelstraat en het toen besproken onderwerp, te weten de investering van [slachtoffer 10] bij [slachtoffer 3] , en gelet op de verklaring van [ex-vriendin] dat zij in het gesprek met [slachtoffer 3] naar aanleiding van de huuropzegging ook de investering van [slachtoffer 10] bij [slachtoffer 3] ter sprake heeft gebracht, acht het hof het aannemelijk dat deze investering ook onderwerp van gesprek is geweest in oktober 2003. Het hof houdt het voor mogelijk dat [ex-vriendin] , omwille van welke vrees dan ook, niet bereid is opening van zaken te geven over dit eerdere bezoek aan het kantoor van [slachtoffer 3] .” 142

Ten aanzien van het levensonderhoud:

“Het hof stelt vast dat, gelet op hetgeen verdachte in zijn schriftelijke verklaring heeft neergelegd, [ex-vriendin] gedurende de zes jaren Kolbakdetentie van verdachte zou hebben ontvangen, respectievelijk zou hebben mogen pakken, elk jaar € 100.000 (€ 600.000) en elke maand € 6.000 (€ 432.000). Deze bedragen zijn niet in overeenstemming te brengen met de bedragen die verdachte heeft genoemd als bedrag dat hij bij [ex-vriendin] had liggen en na zijn ontslag uit detentie nog over had. Het hof stelt verder vast dat verdachte bij de bespreking van dit onderwerp ter terechtzitting in hoger beroep niet meer heeft herhaald wat hij in zijn schriftelijke verklaring heeft neergelegd over de bedragen die [ex-vriendin] op maandelijkse basis kreeg en op jaarbasis mocht pakken. De verklaring van [ex-vriendin] over het geld dat zij van [zus 2] ontving in de periode van de Kolbakdetentie van verdachte, wordt bevestigd door de verklaring van [zus 2] ter terechtzitting in hoger beroep. Ook heeft zij bevestigd dat er uiteindelijk te weinig geld ter beschikking was om de raadsman van verdachte volledig te betalen. Het hof begrijpt de verklaringen van [ex-vriendin] en verdachte aldus dat [ex-vriendin] wel eens geld of een cadeau van verdachte kreeg, maar dat er geen sprake is geweest van een maandelijkse en jaarlijkse toelage van een zeer grote omvang. Tijdens het onderzoek in deze strafzaak zijn geen feiten komen vast te staan op grond waarvan de conclusie kan worden getrokken dat het niet klopt wat [ex-vriendin] hierover heeft verteld.” 143

Ten aanzien van de Boete [slachtoffer 6] - verklaring [betrokkene 14] over boete144:

“Het hof stelt vast dat hetgeen [ex-vriendin] heeft verklaard over de door verdachte aan [slachtoffer 6] opgelegde ‘boete' bevestigd wordt door [betrokkene 14] die daar in haar verklaring expliciet naar verwijst: een boete die aan [slachtoffer 6] is opgelegd.” 145

Ten aanzien van de mishandeling in [D] :

“Het hof stelt vast dat [ex-vriendin] volledig in overeenstemming met de verklaring van de betrokkenen heeft verklaard. Zij heeft dit incident niet zwaarder aangezet om verdachte extra te belasten. Hetgeen [ex-vriendin] hierover heeft verklaard, wordt ondersteund door objectieve gegevens in het dossier.” 146

“2.3.7.5 Conclusie verklaringen in verband met dossier

Het hof stelt vast dat [ex-vriendin] over het eerste bezoek van haar aan het kantoor van [slachtoffer 3] geen opening van zaken heeft gegeven. Wel stelt het hof vast dat deze kwestie het handelen van [ex-vriendin] zelf betreft en niet van een ander. De reden daarvoor is moeilijk in te schatten. Ook kan het hof niet met zekerheid de vraag beantwoorden of verdachte bij dat bezoek een rol heeft gespeeld. Wel stelt het hof vast dat [ex-vriendin] in haar verklaring hierover ook geen rol van verdachte schetst, ondanks dat die gelegenheid zich wel aandient. De verklaring van [ex-vriendin] over de boete die verdachte aan [slachtoffer 6] heeft opgelegd, wordt ondersteund door de verklaring van [betrokkene 14] en anderen, zoals hierna in hoofdstuk 9 zal blijken.

De verklaring van [ex-vriendin] over het incident in de [D] vindt steun in de verklaringen van de betrokkenen. Het hof stelt vast dat [ex-vriendin] waarheidsgetrouw heeft verklaard en dat zij de mogelijkheid onbenut laat om in strijd met de waarheid dit incident ernstiger te doen voorkomen teneinde verdachte te belasten.”

9. Het vijfde middel – Uitlokking van de moord op [slachtoffer 1] en de doodslag op [slachtoffer 2]

Bij de beoordeling van het middel geldt in zijn algemeenheid dat de rechter, ook als het gaat om een uitdrukkelijk onderbouwd standpunt, niet op elk detail van de argumentatie van de verdediging hoeft in te gaan147 en dat de weerlegging van een alternatief scenario in een nadere bewijsoverweging niet per se hoeft te geschieden met aan wettige bewijsmiddelen te ontlenen feiten en omstandigheden die de alternatieve lezing van de verdachte uitsluiten, maar ook kan bestaan uit het oordeel van de rechter “dat de door de verdachte gestelde alternatieve toedracht niet aannemelijk is geworden”.148

In de toelichting op het middel wordt uitvoerig geciteerd uit en verwezen naar hetgeen door de verdediging ten overstaan van het hof is aangevoerd om het hof ervan te overtuigen dat de opdracht om [slachtoffer 1] om het leven te brengen niet (mede) door de verdachte is gegeven, maar door [betrokkene 1] . Dat het hof hierin – gemotiveerd – niet is meegegaan, maakt het oordeel van het hof op zichzelf niet onbegrijpelijk. Argumenten waarom dit wél het geval zou zijn, kan ik, met uitzondering van hetgeen ik hierna onder 9.4.3 zal bespreken, in de schriftuur niet ontdekken. Hetgeen in de toelichting wordt aangevoerd, volstaat daartoe grotendeels niet nu de Hoge Raad geen feitenrechter is en het hof een grote vrijheid heeft bij de selectie en waardering van de bewijsmiddelen.149

Ik zal hierna slechts ingaan op die onderdelen van de toelichting op het middel die betrekking hebben op een rechtsklacht of die een motivering bevatten waarom een beslissing of oordeel van het hof niet begrijpelijk is.

Verkeerde maatstaf gebruikt bij verwerping alternatief scenario [betrokkene 1] ?

“[…] De verdediging heeft in pleidooi naar voren gebracht dat het slechts een aanname is dat een eenmaal gegeven opdracht niet meer kan worden ingetrokken Na de ruzie tussen [slachtoffer 1] en [betrokkene 1] in Amsterdam-Noord is er een nieuwe situatie ontstaan en was het [betrokkene 1] die heeft gezegd dat het nu maar eens afgelopen moest zijn met [slachtoffer 1] . [betrokkene 1] heeft toen de opdracht gegeven, die volgens [betrokkene 4] via [betrokkene 2] aan [betrokkene 3] is gegeven. Het hof acht echter van belang dat het niet gaat om de vraag of een eenmaal gegeven opdracht kan worden ingetrokken, het gaat om de vraag wat het bewijs te zeggen heeft over degene of degenen die de opdracht hebben gegeven én of er een concreet aanknopingspunt bestaat dat die opdracht op enig moment is ingetrokken. De bewijsmiddelen wijzen rechtstreeks op verdachte als degene die de opdracht heeft gegeven. Ook als de getuige [betrokkene 4] spreekt over een betrokkenheid van [betrokkene 2] , dan spreekt de getuige over [betrokkene 2] in samenwerking met verdachte. Er is geen aanknopingspunt voor de vaststelling dat verdachte de opdracht in een eerder stadium heeft gegeven, maar dat deze later is ingetrokken of dat deze door [betrokkene 1] en [betrokkene 2] is overgenomen, waarbij [betrokkene 1] en [betrokkene 2] zich van verdachte hebben losgemaakt. Dat scenario wordt niet ondersteund door dossierstukken en is ook niet aannemelijk geworden.”

Ontlastende betekenis van motief [betrokkene 1] ?

Samenwerking verdachte en [betrokkene 1]

Betrouwbaarheid verklaringen [zus 1] en [zus 2]

10. Het zesde middel – Uitlokking van de moord op [slachtoffer 3] en de zware mishandeling van [slachtoffer 4]

“7.4.5 Betrokkenheid verdachte bij moord

7.4.5.1 Aankondiging van moord

Uit de verklaringen van [slachtoffer 3] volgt dat verdachte tegen [slachtoffer 3] heeft gezegd dat hij zou worden vermoord. Hij heeft verklaard dat verdachte tegen hem heeft gezegd: “je hoeft niet meer te betalen, het is over, ik heb je gewaarschuwd, maar nu is het over en eh…toen moest ik nog wel betalen”. Ook heeft [slachtoffer 3] verklaard dat [betrokkene 2] tegen hem heeft gezegd: “nou, je hoeft niet meer te betalen, het is over”. [slachtoffer 3] heeft verklaard over de ontmoeting met [betrokkene 1] in het Beatrixpark waarbij [betrokkene 1] een ijsmuts droeg. Ook verdachte heeft daarover een aantekening gemaakt in zijn codicil. Volgens [betrokkene 1] duurde het allemaal te lang en heeft hij [slachtoffer 3] gesommeerd vijf miljoen euro vóór 1 januari 2004 te betalen.

[zus 1] heeft verklaard dat verdachte tegen haar heeft gezegd dat [slachtoffer 3] niet meer mocht betalen en dat dit door [betrokkene 1] is opgelegd en ook door [betrokkene 1] in persoon aan [slachtoffer 3] is meegedeeld. [slachtoffer 3] mocht niet meer aan verdachte en [betrokkene 1] betalen. Hiermee werd bedoeld dat [slachtoffer 3] vermoord zou worden.

Ook [zus 2] heeft verklaard dat verdachte de dood van [slachtoffer 3] heeft aangekondigd. Op een gegeven moment kwam verdachte bij haar thuis langs om naar het toilet te gaan en verdachte heeft toen tegen [zus 2] gezegd dat [slachtoffer 3] ook zou gaan. In een latere verklaring heeft [zus 2] hierover verklaard dat verdachte – in dit WC-gesprek – toen heeft gezegd dat [slachtoffer 3] met de CIE sprak en dat hij eraan zou gaan.

[ex-vriendin] heeft verklaard dat verdachte tegen haar heeft verteld dat [slachtoffer 3] (het hof begrijpt: [slachtoffer 3] ) op een gegeven moment niet meer wilde betalen of was uitbetaald en dat verdachte besefte dat hij er niet meer uitkreeg, dat hij (het hof begrijpt: [slachtoffer 3] ) leeg was. [ex-vriendin] heeft verklaard dat verdachte op een gegeven moment [slachtoffer 3] gewoon helemaal heeft losgelaten of dat er niets meer te verwachten viel van [slachtoffer 3] , financieel gezien. Zij heeft verklaard dat verdachte dan zo boos is dat hij gaat roepen van: “Hij mag niet meer betalen, mij willen laten vermoorden, dat gaat hem niet lukken, want hij gaat er eerst aan”. [ex-vriendin] heeft verklaard dat verdachte dan weer zo'n handgebaar maakt. Het gaat gewoon allemaal om geld, hij mag niet meer betalen en dan is hij in zijn eer gekrenkt, dan mag hij niet meer betalen en dan gaat hij er eerder aan, dan gaat hij eraan, dan is het gewoon afgelopen, aldus [ex-vriendin] . [ex-vriendin] heeft verklaard dat verdachte wist dat [slachtoffer 3] met de politie sprak en dat hij daarover uit zijn dak ging. “Als je met de politie praat, dan teken je je doodvonnis bij hem, want dan raak je hem persoonlijk hè. Dan kan hij wel eens gearresteerd worden. Dat wil hij dus echt absoluut niet. Dus vanaf het moment dat bekend werd dat hij met de politie praatte, dat hij dat wist, ja... kon je [slachtoffer 3] wel gedag kussen. Dat zei hij ook, weer vloeken dan hè. "Kankerhond, praat met de politie”. [ex-vriendin] heeft ook verklaard dat het klopt dat verdachte, als hij het heeft over mensen die dood gaan, zegt dat je daar uit de buurt moet blijven want die gaat binnenkort ‘liggen’ en dat dat best beangstigend is. Hij heeft dit over [slachtoffer 3] gezegd.

Het hof stelt op grond van deze bewijsmiddelen vast dat verdachte tegenover meerdere mensen de moord op [slachtoffer 3] heeft aangekondigd.

7.4.5.2 Uitlatingen na moord

[zus 1] heeft verklaard dat verdachte haar heeft verteld dat hij op het moment van de moord op [slachtoffer 3] in het buitenland was. Op de dag van de moord op [slachtoffer 3] heeft verdachte naar [zus 2] gebeld en gevraagd of [zus 2] samen met [zus 1] naar de carpoolstrook in Abcoude kon komen. De beide zussen zijn daar naartoe gegaan en hebben daar verdachte en een vriendin van verdachte ontmoet. Verdachte heeft tegen [zus 1] gezegd: “ik kan het niet gedaan hebben, ik kom net uit het buitenland”.

Ook [zus 2] heeft verklaard over deze ontmoeting met haar broer bij de carpoolstrook in Abcoude samen met haar zus [zus 1] . Verdachte nam haar mee om een stukje te lopen over de parkeerplaats en zei vervolgens tegen haar: “Boks, het was hij of ik”. [zus 2] heeft verklaard dat ze een wegraking kreeg toen ze dat hoorde; ze werd er helemaal niet lekker van. [zus 2] heeft verklaard dat het voor haar geen verrassing was, omdat verdachte al eerder bij haar op het toilet had gezegd: “ [slachtoffer 3] gaat er aan”.

Deze verklaringen van [zus 1] en [zus 2] worden ondersteund door de verklaring van getuige [ex-vriendin] . [ex-vriendin] heeft verklaard dat verdachte op een gegeven moment bij haar langs kwam en toen aan [ex-vriendin] vertelde dat ze samen het weekend naar Parijs zouden gaan en dat [ex-vriendin] voor een oppas moest zorgen. [ex-vriendin] heeft daarop tegen verdachte gezegd dat zij vanwege de kinderen niet meekon. Nadat verdachte terug was uit Parijs heeft hij tegen [ex-vriendin] gezegd: “Zie je nou wat er gebeurt, je moet luisteren!” en “Als ik wat zeg, dan luister je gewoon, want je ziet wat er aan de hand is. Dus volgende keer als ik het zeg, doe jij gewoon wat ik zeg”.

Toen verdachte in een later stadium een conflict kreeg met [zus 2] heeft hij uitspraken gedaan waarbij hij verwees naar wat er met [slachtoffer 3] was gebeurd. [zus 1] heeft verklaard over de concrete dreiging van verdachte in de richting van [zus 2] . Verdachte heeft veelvuldig tegen [zus 1] herhaald, dat [zus 2] eraan gaat als ze niet doet wat verdachte zegt en als ze praat met de politie. De grote angst van verdachte was dat [zus 2] met de politie sprak. [zus 1] moest [zus 2] elke keer weer waarschuwen met de woorden die verdachte tegen [zus 1] zegt: “Pas op [zus 2] , als je praat, dan ga je eraan, dan lig je op de grond. Dan is het gebeurd en ga je net zoals [slachtoffer 1] , ga je net zoals [slachtoffer 3] . Als ze praat over [slachtoffer 1] , dan los ik het probleem gelijk op, dan moet ik het gelijk oplossen”. [zus 1] heeft verklaard dat een probleem oplossen betekent liquideren. Weg ermee, dan kan ze (het hof begrijpt: [zus 2] ) ook niet meer praten.

[zus 2] heeft ook verklaard over deze dreiging van verdachte. Zo heeft verdachte tegen haar gezegd: “Als ik door jou één dag vast kom te zitten, regel ik vooraf dat je kleindochter, je kinderen en jezelf doodgeschoten worden. Dus laat ik het nooit merken dat je over [slachtoffer 1] of anderen hebt verklaard met de politie”. Verdachte heeft tegen [zus 2] gezegd dat hij het zo met [slachtoffer 7] (het hof begrijpt: [slachtoffer 7] ) heeft gedaan en dat hij het zo met [slachtoffer 3] heeft gedaan. Verdachte heeft in het gesprek met [zus 2] opeens gezegd: “Ja, laat ik het niet merken, want dan regel ik het vooraf, net als bij [slachtoffer 7] en bij [slachtoffer 3] ”.

Het hof stelt op grond van deze gebeurtenissen vast dat verdachte direct na de moord op [slachtoffer 3] heeft erkend dat hij bij deze moord betrokken was en zich heeft verontschuldigd tegenover zijn zussen; [slachtoffer 3] moest wel worden vermoord, anders zou verdachte zelf worden vermoord. Later in de tijd heeft verdachte gedreigd om [zus 2] te laten vermoorden. In dat kader heeft verdachte gezegd dat hij het met [zus 2] net zo zou regelen als hij het had geregeld met [slachtoffer 9] anderen [slachtoffer 3] . Met dat dreigement zei verdachte ook dat hij de moord op [slachtoffer 3] had geregeld.

“7.4.5.3 Opnamen

In hoofdstuk 3 is aan de hand van de gespreksopnamen en afgelegde verklaringen vastgesteld dat verdachte zich in 2013 niet alleen voordeed als iemand die bereid is te moorden om financieel zijn zin te krijgen, of om te voorkomen dat over hem met de politie wordt gepraat, maar ook als iemand die verantwoordelijk is voor door anderen gepleegde moorden. Voor het bewijs ten aanzien van de moord op [slachtoffer 3] en de aanslag op [slachtoffer 4] heeft opname 20 in het bijzonder nog betekenis. In die opname is verdachte in het gesprek met [zus 1] kwaad op [zus 2] in verband met vooral de filmrechten en De Achterdam. De schriftelijke uitwerking van deze opname, inclusief door de verdediging met doorhalingen voorgestelde correcties en opmerkingen, houdt [slachtoffer 9] meer in:

W: (rond minuut 35.00) En ik heb die ellende door haar. Zij heb de centen en zij doet net of ze niks heb en ik ben het spuugzat. Ik ga je dit zeggen, ik ga nù niet met haar praten, dan schiet ik haar hartstikke dood. (…) ze heb nog één kans om de openheid van zaken te geven, doet ze ‘t niet, moet ze het zelf maar weten.(…)

W: (rond minuut 53:00) als ik haar vanavond tegenkom, sla ik haar het ziekenhuis in. (…) en ze komt gewoon op de intensive care te leggen. Ik ben er gewoon klaar mee (…) Ik ben nog nooit zo boos geweest in mijn leven.

W: Ik zal je dit zeggen hè? (…) (Fluistert) Die [slachtoffer 3] (ngtv) heeft me (ngtv) ook willen pikken hè (ntv) (opm RM: heeft me versta ik niet, [slachtoffer 3] ook niet goed, daarna nog kort stuk ntv).

A: Ja, weet ik.

W: (Ntv).

A: Precies hetzelfde.

W: (Fluistert) Daarom (klinkt als) heb ik ze het gedaan (opm rm: Daarom versta ik niet, heb ik het ook niet)

A: Ja. Ja. (…)

W: [Fluistert (ntv)] kijken wat ze doet hè er op zegt.

A: Ja, ik weet het.

W: Ik ken er niet mee leven. Ik ken er niet nu mee leven. Dit is nog erger dan erg. (…) Mijn eigen zus, die liegt tegen me, voor geld. (…) Welk recht heb zij nou, ze heb helemaal geen recht. (…)

A: Zij weet toch eh, dat je niet makkelijk bent?

W: Ik zal je zeggen (ntv) Daarom zeg ik, misschien praat ze wel met de kit.(…) Ik sla der hartstikke dood hier. Ik sla der hier echt door die bossies heen. Ik sla der echt der tanden deruit, alles. (…) Ik breek der neus, ik breek der kaak. Ik ben echt door het dolle.

[zus 1] heeft hierover verklaard dat verdachte in haar oor fluisterde: ‘ [slachtoffer 3] heeft me ook willen pikken. Daarom, dat ik dat heb gedaan. Kijken als ze op de grond ligt, wat ze doet’. Zij heeft daarbij uitgelegd dat ‘op de grond liggen’ betekent dat iemand vermoord is en dat verdachte hier de parallel trekt met [slachtoffer 3] : ‘ [slachtoffer 3] lag ook op de grond. [slachtoffer 3] heeft hem ook gepikt’. [zus 1] bevestigt dit met de woorden ‘Ja, weet ik’.

Verdachte heeft op 28 juni 2021 verklaard dat hij inderdaad denkt dat hij in deze opname zegt: ‘die [slachtoffer 3] heeft me ook willen pikken’. Op 12 november 2021 heeft verdachte in aanvulling daarop verklaard dat hij in de daaropvolgende zin hoort dat hij zegt ‘hebbe gedaan’.

De vraag waarom verdachte [slachtoffer 3] in dit gesprek ter sprake brengt, vond verdachte moeilijk te beantwoorden. Verdachte heeft verklaard dat hij zich financieel benadeeld voelde door [zus 2] , maar waarom hij [slachtoffer 3] dan ter sprake bracht, is volgens verdachte ‘speculeren, hij zou zeggen omdat hij de indruk had dat hij met die film bestolen werd, maar kan dat niet met zekerheid zeggen’, hij ‘herkent het niet echt, zou het echt niet weten’. Het hof heeft verdachte ermee geconfronteerd dat hij hier verwijst naar de vermoorde [slachtoffer 3] als iemand die verdachte ‘ook heeft willen pikken’ in de context van doodsbedreigingen aan [zus 2] , omdat zij verdachte financieel zou benadelen. Het is de vraag wat maakt dat verdachte in die context [zus 1] eraan herinnerde dat [slachtoffer 3] hem ook had willen pikken. Verdachte heeft daarop verklaard dat hij het ‘niet in die context heeft gezegd’. In welke context verdachte dit volgens hem dan wel heeft gezegd, is niet duidelijk geworden.

De verdediging heeft naar voren gebracht dat het moeilijk is om gesprekken, waarvan delen niet goed verstaanbaar zijn, goed te interpreteren. Daarbij komt dat de situatie voorafgaand aan het overlijden van [slachtoffer 3] erg complex was. [slachtoffer 9] die omstandigheden kan in deze passage niet zomaar een overzichtelijk en ongecompliceerd motief voor de moord op [slachtoffer 3] worden gelezen. Volgens de verdediging kan op basis van deze opname niet met voldoende zekerheid worden vastgesteld dat verdachte iets heeft gezegd over wat hij heeft gedaan en dat hij dat gedaan heeft omdat [slachtoffer 3] hem heeft willen pikken. Het gespreksverloop kan verkeerd begrepen worden omdat het deel dat eindigt op ‘gedaan’ ook kan slaan op hetgeen tussendoor nog door verdachte is gezegd, maar onverstaanbaar is. Als al wordt aangenomen dat verdachte zou hebben gezegd dat hij iets heeft gedaan omdat [slachtoffer 3] hem heeft willen pikken, betekent dat nog niet dat hij zegt dat hij [slachtoffer 3] heeft vermoord. ‘Het gedaan’ kan ook zien op het [slachtoffer 9] druk zetten of bedreigen van [slachtoffer 3] om aan extra geld te komen. Ook dat zou volgens de verdediging in de context van het gesprek passen.

De verdediging gaat er in haar betoog echter vanuit dat het hof niet kan uitgaan van de verklaringen van [zus 1] . Daarover oordeelt het hof anders. [zus 1] heeft aan dit gesprek deelgenomen en kan dus weten wat er gezegd is. Zij heeft verklaard, kort samengevat, dat verdachte zich financieel benadeeld voelde door [zus 2] en dreigde haar te vermoorden, waarbij hij dat dreigement kracht bij zette door de vergelijking te maken met [slachtoffer 3] en erop te wijzen dat hij [slachtoffer 3] ook heeft laten vermoorden omdat hij verdachte financieel wilde benadelen.

Deze verklaring past in de context van dit gesprek en sluit vrij precies aan bij de delen van de opname die – ook voor verdachte – wel verstaanbaar zijn. Ook sluit deze verklaring aan bij de wijze waarop verdachte zich ook in andere opnamen presenteert als iemand die moorden laat plegen in reactie op financiële benadeling of praten met de politie. Opvallend is dat verdachte in dit gesprek ook daaraan refereert (‘misschien praat ze wel met de kit’ (het hof begrijpt: de politie). Zoals uit deze opname blijkt, en verder in hoofdstuk 3 is toegelicht, is dat voor verdachte een reden om iemand te laten doodschieten.

Verdachte heeft geen aannemelijke verklaring afgelegd die een ander licht werpt op de inhoud van deze opname, waardoor de uitspraak ‘dat [slachtoffer 3] hem ook heeft willen pikken’ een andere betekenis krijgt dan die is gegeven door zijn gesprekspartner. De suggesties van de verdediging over andere mogelijke betekenissen van deze uitlatingen worden ook terzijde geschoven, omdat verdachte zelf een dergelijke uitleg niet heeft gegeven en deze suggesties ook niet op een andere manier aannemelijk zijn geworden.

Het hof gaat dus uit van de juistheid van de verklaring van [zus 1] en stelt vast dat verdachte in dit gesprek heeft gezegd dat hij [slachtoffer 3] heeft laten vermoorden omdat hij hem financieel heeft willen benadelen.”

“7.4.5.4 Motieven bij verdachte

De verdediging heeft aangevoerd dat de meerwaarde van mogelijke motieven van verdachte uiterst beperkt is in het geval er geen direct verband is vast te stellen tussen een motief en het uitlokken van de moord. Ook heeft de verdediging aangevoerd dat aan het bestaan van een motief, of meerdere motieven, voor de bewijsvoering geen doorslaggevende of belangrijke betekenis kan toekomen.

Het hof kan in het algemeen de verdediging in dit standpunt volgen. Wel kan bewijs voor een motief ondersteuning bieden aan een verklaring van een getuige wanneer die getuige heeft verklaard over uitspraken van verdachte die aansluiten bij dat motief. Als [zus 1] bijvoorbeeld heeft verklaard dat [slachtoffer 3] zou worden doodgeschoten omdat hij niet meer mocht betalen, dan kan onderzoek naar dat motief helpen bij de beoordeling of aan de verklaring van [zus 1] geloof gehecht kan worden. Ook kan een motief van betekenis zijn als het betrekking heeft op een gedraging van het slachtoffer (denk aan: praten met de politie), als verdachte (ook in een ander verband) heeft gezegd dat zo’n gedraging zal leiden tot de dood. Het hof zal specifiek onderzoeken of een direct verband tussen de gestelde motieven en de uitlokking van de moord is aan te wijzen.”

“dat [slachtoffer 3] vanaf de tweede helft van 2003 niet of nauwelijks meer in staat bleek om liquiditeiten vrij te maken voor betalingen aan onder meer verdachte. [slachtoffer 3] heeft zich gerealiseerd en in de Achterbankgesprekken ook uitgesproken dat hij de enige nog is die onder meer verdachte iets kan maken. Voor verdachte vormde [slachtoffer 3] in die positie een groot risico. [slachtoffer 3] zou immers kunnen gaan praten met de politie over de gepleegde afpersingen. 156

[…]

“dat verdachte op enig moment voorafgaand aan de moord op [slachtoffer 3] wist dat [slachtoffer 3] met de politie sprak en [het hof] acht de verklaring van verdachte dat hij dat later pas heeft begrepen niet aannemelijk. Het hof gaat ervan uit dat verdachte in zijn gesprekken met [zus 1] en [zus 2] en [ex-vriendin] heeft aangegeven hoe hij hiervan wist. Het hof heeft niet kunnen vaststellen dat verdachte daadwerkelijk contacten binnen het politieapparaat had die hem van informatie voorzagen. Dit laat echter onverlet dat verdachte wel die indruk kan wekken waarmee hij zijn omgeving in de greep heeft. De vraag van verdachte aan [zus 1] over de betekenis van niet-ondertekende verklaringen ziet het hof als een aanwijzing voor de wetenschap van verdachte dat [slachtoffer 3] met de CIE sprak. De verklaringen van [zus 1] en [zus 2] en [ex-vriendin] ondersteunen elkaar; zij verklaren ieder voor zich wat zij van verdachte daarover hebben gehoord.” 157

“Deze feiten en omstandigheden ondersteunen de verklaring van [zus 2] waar zij heeft verklaard dat verdachte tegen haar op de carpoolstrook in Abcoude heeft gezegd: “Boks, het was hij of ik”.

Het hof stelt vast dat uit het voorgaande volgt dat verdachte, [betrokkene 2] en [betrokkene 1] vanaf het kantoorincident in december 2002, waar het Telegraaf-artikel de aanleiding voor vormde, gedurende lange tijd [slachtoffer 3] hebben afgeperst onder bedreiging hem te doden als hij niet zou betalen. Het hof heeft vastgesteld dat [slachtoffer 3] vanaf medio 2003 in ernstige financiële problemen is gekomen. Hij kon niet meer over liquiditeiten beschikken en kon deze ook niet meer verkrijgen. [slachtoffer 3] was in de positie gekomen dat hij was uitbetaald, dat hij leeg was. Verdachte is op enig moment en nog voor de moord op [slachtoffer 3] op de hoogte geraakt van het vaststaand gegeven dat [slachtoffer 3] met de politie sprak. Ook is verdachte op de hoogte geraakt dat [slachtoffer 3] met de uitvoering van een moordplan gericht op verdachte bezig was.” 158

- dat [slachtoffer 3] door de verdachte, [betrokkene 2] en [betrokkene 1] werd afgeperst en door hen met de dood is bedreigd;

- dat de verdachte op de hoogte was van het moordplan van [slachtoffer 3] tegen hem;

- dat [slachtoffer 3] met de politie sprak;

- dat [slachtoffer 3] ‘leeg’ was en dus alleen nog een risico voor de verdachte vormde;

- en de opmerkingen die de verdachte voor en na de moord heeft gemaakt over zijn betrokkenheid hierbij;

tot de conclusie komt dat het de verdachte is geweest die de opdracht heeft gegeven tot de moord op [slachtoffer 3] en dat de verdachte, al dan niet door een tussenpersoon, via [betrokkene 20] , die opdracht terecht heeft laten komen bij de uiteindelijke schutter, zijnde [betrokkene 19] . Het hof acht bewezen dat de verdachte kenbaar heeft gemaakt aan [betrokkene 2] dat [slachtoffer 3] moest worden vermoord of dat hij dit in samenspraak met [betrokkene 2] heeft besloten. Hierbij wijst het hof erop de verdachte en [betrokkene 2] [slachtoffer 3] bij het kantoorincident161 hebben bedreigd tot het doen van betalingen, de verdachte gedurende het afpersingsproces steeds bij [slachtoffer 3] heeft aangedrongen op het doen van betalingen, waarbij meermalen werd gedreigd met [betrokkene 2] en ook met [betrokkene 1] , en het op enig moment de verdachte en [betrokkene 2] zijn geweest die aan [slachtoffer 3] kenbaar hebben gemaakt dat hij niet meer mocht betalen.

“7.4.9 Medeplegen

Het hof stelt voorop dat de betrokkenheid aan een strafbaar feit als medeplegen kan worden bewezenverklaard, indien is komen vast te staan dat bij het begaan daarvan sprake is geweest van een voldoende nauwe en bewuste samenwerking.

Het hof heeft hiervoor vastgesteld dat verdachte, [betrokkene 2] en [betrokkene 1] gedurende een lange periode nauw en bewust hebben samengewerkt in de afpersing van [slachtoffer 3] . Met name door verdachte zijn in dat verband in de richting van [slachtoffer 3] doodsbedreigingen geuit en heeft hij de uiteindelijke moord op [slachtoffer 3] in zijn eigen omgeving vooraf aangekondigd. Zowel verdachte als [betrokkene 2] hebben tegen [slachtoffer 3] op enig moment gezegd dat hij niet meer mocht betalen, hetgeen inhoudt dat hij zou worden vermoord. [slachtoffer 3] heeft zich zijn naderende dood gedurende het afpersingstraject steeds sterker gerealiseerd, niet in de laatste plaats door de uitingen daarover van de kant van verdachte en [betrokkene 2] .

Op grond van het voorgaande oordeelt het hof dat sprake is geweest van een voldoende nauwe en bewuste samenwerking tussen verdachte en [betrokkene 2] die in de kern bestaat uit een gezamenlijke uitvoering. Daarmee acht het hof het tenlastegelegde medeplegen bewezen.”

Tweede deelklacht - Voldoende bewijs dat verdachte opdrachtgever is van de moord op [slachtoffer 3] ?

Derde deelklacht - Dubbele bewijsstandaard?

“3.2. Ter beoordeling staat of het Nederlandse recht thans voorziet in een reële mogelijkheid tot herbeoordeling van de levenslange gevangenisstraf die in de daarvoor in aanmerking komende gevallen kan leiden tot verkorting van de straf of (voorwaardelijke) invrijheidstelling. Daarbij staat de vraag centraal of die mogelijkheid tot herbeoordeling in het algemeen beschouwd van zodanige aard is dat de oplegging van de levenslange gevangenisstraf in overeenstemming met art. 3 EVRM kan plaatsvinden.

Met betrekking tot de procedurele waarborgen in verband met de ambtshalve beoordeling van de mogelijkheid tot gratieverlening dan wel de beoordeling van een gratieverzoek is het navolgende van belang.

Nadat door het Adviescollege advies is uitgebracht, neemt de minister op de voet van art. 7 Besluit ACL een beslissing omtrent het (al dan niet) aanbieden van re-integratieactiviteiten. De minister kan slechts gemotiveerd afwijken van het advies van het Adviescollege om die activiteiten aan te bieden. Indien het verloop van de procedure dan wel (de motivering van) de beslissing van de minister daartoe aanleiding geeft, kan de veroordeelde tegen die beslissing opkomen in een procedure bij de burgerlijke rechter.

De Gratiewet kent geen termijn waarbinnen een beslissing omtrent het al dan niet verlenen van gratie wordt genomen. Indien echter niet binnen een redelijke termijn de beslissing wordt genomen ter zake van de in art. 4, derde lid, Besluit ACL genoemde ambtshalve beoordeling van de mogelijkheid van gratieverlening of op een door de veroordeelde ingediend gratieverzoek, kan de burgerlijke rechter op vordering van de veroordeelde gebieden dat binnen een daartoe gestelde termijn die beslissing wordt genomen.

Voorts voorziet de Gratiewet niet in een rechtsmiddel tegen een (negatieve) beslissing omtrent de verlening van gratie. Naar ook in parlementaire stukken wordt opgemerkt, kan de veroordeelde echter in verband met die beslissing het oordeel inroepen van de burgerlijke rechter. Deze kan beoordelen of de negatieve beslissing omtrent de verlening van gratie, in het licht van de eisen die art. 3 EVRM stelt, onrechtmatig is. Die beoordeling richt zich met name op de redenen die zijn opgegeven voor deze beslissing. Die motiveringsplicht berust, indien een verzoek tot gratieverlening wordt afgewezen, op art. 18, tweede lid, Gratiewet. Eenzelfde verplichting tot opgaaf van redenen moet, in het licht van de rechtspraak van het EHRM, worden aangenomen indien de in art. 4, derde lid, Besluit ACL genoemde ambtshalve beoordeling niet tot gratieverlening leidt. Een deugdelijke motivering van de negatieve beslissing omtrent gratieverlening is in het bijzonder van belang indien wordt afgeweken van het onder 3.4 sub (g) genoemde advies van het gerecht dat de straf heeft opgelegd, nu dit advies – naar wordt bevestigd in de parlementaire stukken – in beginsel leidend is bij het nemen van de beslissing omtrent gratieverlening.

“10.3.1. Gelet hierop [TS: te weten het arrest van de Hoge Raad van 19 december 2017, ECLI:NL:HR:2017:3185, NJ 2019/326 m.nt. P.H.P.H.M.C. van Kempen, waarin de Hoge Raad heeft geoordeeld dat het Nederlandse recht voorziet in een zodanig stelsel van herbeoordeling op grond waarvan in de zich daarvoor lenende gevallen kan worden overgegaan tot verkorting van de levenslange gevangenisstraf, dat de oplegging van de levenslange gevangenisstraf op zichzelf niet in strijd is met art. 3 EVRM] faalt het middel voor zover het stelt dat de oplegging van de levenslange gevangenisstraf in strijd is met art. 3 EVRM. Het Nederlandse recht voorziet in een zodanig stelsel van herbeoordeling op grond waarvan in de zich daarvoor lenende gevallen kan worden overgegaan tot verkorting van de levenslange gevangenisstraf, dat de oplegging van de levenslange gevangenisstraf niet in strijd is met art. 3 EVRM.

Anders dan het middel aanvoert, kan niet worden gezegd dat voor de verdachte onvoldoende duidelijk is welke criteria worden aangelegd bij deze procedure van herbeoordeling. Bij de ambtshalve beoordeling van de mogelijkheid van gratieverlening of de beoordeling van een nadien ingediend verzoek tot gratieverlening komt het immers aan op de vraag of – gelet op het gedrag en de ontwikkeling van de veroordeelde gedurende zijn detentie, en in aanmerking genomen de overige in art. 4, vierde lid, Besluit Adviescollege levenslanggestraften genoemde criteria, waaronder het recidiverisico en de delictgevaarlijkheid – verdere tenuitvoerlegging van de levenslange gevangenisstraf niet langer gerechtvaardigd is.

Ook de klacht dat onzeker – en daardoor in strijd met art. 3 EVRM – is of aan de verdachte gedurende zijn detentie voldoende op rehabilitatie gerichte activiteiten worden aangeboden om bij voornoemde herbeoordeling in aanmerking te kunnen komen voor verkorting van de levenslange gevangenisstraf, faalt. Dat beslissingen over het aanbieden van activiteiten eerst in de loop van de tenuitvoerlegging van de levenslange gevangenisstraf worden genomen en dat het in zoverre bij de oplegging van die straf tot op zekere hoogte onzeker is hoe dat aanbod vorm krijgt, brengt niet met zich dat de oplegging van de levenslange gevangenisstraf in strijd komt met art. 3 EVRM. De enkele omstandigheid dat deze activiteiten zich in de eerste fasen van de tenuitvoerlegging in het bijzonder richten op resocialisatie en dat daarin pas na een positieve beslissing van het Adviescollege levenslanggestraften ook concreet op terugkeer in de samenleving gerichte re-integratieactiviteiten – waaronder verlof – worden betrokken, maakt dat niet anders.

In verband met deze klachten is ook het navolgende van belang. De wijze waarop het nieuwe stelsel van herbeoordeling in de praktijk – zowel in het algemeen, als specifiek met betrekking tot de tenuitvoerlegging van de aan de verdachte opgelegde straf – zal worden toegepast, ligt in de toekomst besloten. De onvermijdelijk uit die realiteit voortvloeiende onzekerheden ontnemen aan de oplegging van de levenslange gevangenisstraf echter niet de verenigbaarheid met art. 3 EVRM, in het bijzonder ook niet omdat iedere tot een levenslange gevangenisstraf veroordeelde de mogelijkheid heeft de wijze waarop zijn straf daadwerkelijk wordt tenuitvoergelegd voor te leggen aan de penitentiaire rechter en de burgerlijke rechter, die erop toezien dat die tenuitvoerlegging – ook waar het gaat om de herbeoordeling van de verdere tenuitvoerlegging van de straf en de in verband met die herbeoordeling aan de veroordeelde aan te bieden activiteiten – geschiedt met inachtneming van de uit art. 3 EVRM voortvloeiende waarborgen.

Van betekenis is ten slotte dat indien op enig moment zou komen vast te staan dat een levenslange gevangenisstraf ook onder vigeur van het nieuwe stelsel van herbeoordeling in de praktijk nimmer wordt verkort, die omstandigheid bepaaldelijk een factor van betekenis zal zijn bij de beantwoording van dan rijzende vragen omtrent de verenigbaarheid met art. 3 EVRM van enerzijds de oplegging van een levenslange gevangenisstraf in nieuwe gevallen en anderzijds de verdere tenuitvoerlegging in gevallen waarin een levenslange gevangenisstraf reeds is opgelegd. Die vragen zijn thans echter niet aan de orde.”

In de toelichting op het zevende middel worden vijf deelklachten aangevoerd die als volgt kunnen worden samengevat:

(i) Het huidige Nederlandse stelsel maakt het vrijwel onmogelijk om binnen de termijn van 25 jaren, die ook volgens de rechtspraak van de Hoge Raad als uitgangspunt heeft te gelden voor het plaatsvinden van de eerste herbeoordeling, zich zodanig te kunnen rehabiliteren dat een reëel vooruitzicht op vrijlating komt te bestaan, hetgeen strijdig is met de positieve verplichting die het EHRM in dit verband oplegt aan de lidstaten. Het blijft bij een theoretische mogelijkheid om na 25 jaren na de oplegging van de straf (of in ieder geval 27 jaren na de aanvang van de detentie) in vrijheid te worden gesteld, nu re-integratieactiviteiten pas na positieve advisering door het Adviescollege levenslanggestraften (hierna: ACL) worden aangeboden en een levenslanggestrafte tot dat moment is aangewezen op resocialisatieactiviteiten. Die resocialisatieactiviteiten zien op humane detentie en niet op terugkeer in de samenleving en zijn evenmin specifiek gericht op (levens)langgestraften. De ‘eindsprint’ met betrekking tot re-integratieactiviteiten in de twee jaren na het positieve advies van het ACL is voor een levenslanggestrafte onvoldoende om voor gratieverlening in aanmerking te kunnen komen.181

(ii) De regelgeving regelt en garandeert niet binnen welke termijn een nieuwe beoordeling door het ACL voor het aanbieden van re-integratieactiviteiten moet plaatsvinden, nadat de Minister eerder heeft beslist dat dergelijke activiteiten niet worden aangeboden of besluit geen gratie te verlenen na het doorlopen van de re-integratieactiviteiten. Voor een levenslanggestrafte is dus onzeker en onvoorzienbaar wanneer hij voor een herkansing in aanmerking komt. De mogelijkheid om een gratieverzoek in te dienen biedt geen soelaas; die verzoeken hebben geen kans van slagen als niet eerst de re-integratieactiviteiten zijn doorlopen. Wellicht dat het ACL via de rechter zal kunnen worden bewogen een nieuw advies omtrent de re-integratieactiviteiten uit te brengen, maar het feit dat een nieuwe beoordeling daarmee afhankelijk is van de onzekere uitkomst van een aan te spannen en te bekostigen rechtszaak, maakt dat niet langer sprake is van sufficient procedural guarantees waarmee de herbeoordelingsprocedure moet zijn omgeven. Gewezen kan ook worden op het feit dat de huidige Minister recent heeft gewezen op de (te) beperkte rechtswaarborgen waarmee de gratieprocedure is omgeven, wat mede de reden is geweest een alternatieve modaliteit van herbeoordeling voor te stellen. Dat maakt ook duidelijk dat aan de mogelijkheid van het inschakelen van de burgerlijke (dan wel penitentiaire) rechter voor een levenslanggestrafte bij een afwijzende beslissing omtrent re-integratieactiviteiten of afwijzende gratiebeslissing, zoals omschreven in het arrest van de Hoge Raad van 19 december 2017182 en herhaald in de arresten van de Hoge Raad in het Passageproces183, in minder vergaande mate procedurele waarborgen te ontlenen zijn als waar de Hoge Raad van is uitgegaan. Gebleken is dat in concrete gevallen het veelvuldig inschakelen van de burgerlijke en/of penitentiaire rechter nodig is geweest en dit steeds moeizame en tijdrovende procedures zijn geweest, voordat deze enig effect hadden op (motivering van) de beslissingen van de Minister.184

(iii) De regelgeving is onvoldoende helder en zeker en voldoet niet aan een sufficient degree of clarity and certainty. De beoordeling is niet gebaseerd op objectieve, vooraf vastgestelde criteria. Niet duidelijk is of de criteria waaraan het ACL dient te toetsen ter beoordeling van de vraag of de levenslanggestrafte in aanmerking komt voor re-integratieactiviteiten eveneens gelden voor de beoordeling van het voorstel van gratieverlening door de Minister. Het op basis van de Gratiewet geldende criterium of aannemelijk is geworden dat met de verdere tenuitvoerlegging van de straf in redelijkheid geen met de strafrechtstoepassing na te streven doel wordt gediend, voldoet niet aan voornoemd vereiste, terwijl niet is voorgeschreven dat de Minister zijn beslissing omtrent gratieverlening motiveert.185

(iv) Voor zover de criteria die het ACL dient te hanteren wel relevant zijn, zijn die criteria te onduidelijk en weinigzeggend en daarmee te onzeker. Het criterium van de impact op het slachtoffer en de nabestaanden en, in de sleutel daarvan, de vergelding maakt dat de mogelijke invrijheidstelling mede afhankelijk wordt gemaakt van de wil en opvatting van anderen. Een levenslanggestrafte heeft hierop weinig invloed en doordat het geen objectief criterium is, is voor een levenslanggestrafte niet voorzienbaar wat hij moet doen om in aanmerking te komen voor deze regeling.186

(v) Uit de evaluatie van het BAL187 blijkt dat de re-integratiefase tekortkomingen kent en in het bijzonder te kort is. De onderzoekers achten de opzet en inhoud van deze fase te beperkt. Deze fase kent veel onduidelijkheden. Er wordt geconcludeerd dat deze fase op deze manier haar doel niet kan dienen, te weten het bieden van een adequate grondslag voor de beslissing of ten aanzien van elke afzonderlijke levenslanggestrafte op basis van de resultaten van diens op re-integratie gerichte activiteiten in die fase gratiëring mogelijk en verantwoord is.188

“8.11 […] Weliswaar blijkt uit de Evaluatie Besluit Adviescollege dat [de] re-integratiefase op de manier waarop deze nu wordt ingevuld volgens de opstellers van de evaluatie haar doel niet zou kunnen dienen, te weten het bieden van een adequate grondslag voor de beslissing of ten aanzien van elke afzonderlijke levenslanggestrafte op basis van de resultaten van diens op re-integratie gerichte activiteiten in die fase gratiëring mogelijk en verantwoord is en de re-integratiefase opnieuw dient te worden doordacht. Toch meen ik dat dit niet zonder meer meebrengt dat de huidige procedure onverenigbaar is met art. 3 EVRM. Daartoe is onder meer van belang dat – anders dan de steller van het middel lijkt te menen – de evaluatie er niet op was gericht antwoord te geven op de vraag of de huidige praktijk van de oplegging en tenuitvoerlegging van levenslanggestraften (on)verenigbaar is met art. 3 EVRM. Bovendien laat het EHRM aan verdragsstaten een ruime beoordelingsvrijheid bij het bepalen wat nodig is om een levenslanggestrafte de mogelijkheid te geven zichzelf zodanig te rehabiliteren dat hij op een moment in aanmerking komt voor vrijlating. Voorts lijkt de steller van het middel te miskennen dat niet pas na 25 jaar wordt begonnen met rehabilitatie-inspanningen. Ook in de eerste 25 jaar detentie worden resocialisatie-activiteiten aangeboden in het kader van een zinvolle dagbesteding en ter bevordering van het sociaal functioneren. Hiermee wordt volgens de voormalige staatssecretaris ingezet op het zoveel mogelijk voorkomen van detentieschade. Vervolgens zijn de re-integratieactiviteiten gericht op de voorbereiding van een concrete terugkeer in de samenleving. Ten overvloede merk ik op dat recentelijk tweemaal gratie is verleend aan twee tot levenslange gevangenisstraf veroordeelden.” 195

De Hoge Raad deed in zijn arresten van 23 mei 2023 het middel waarin werd geklaagd dat de oplegging van een levenslange gevangenisstraf in strijd is met art. 3 EVRM af op de voet van art. 81 lid 1 RO.