Uitspraken

Het middel bestaat uit twee onderdelen. Onderdeel 1 is gericht tegen rov. 3.6 van het bestreden arrest, waarin het hof – kort gezegd – heeft geoordeeld dat aan FPH c.s. een beroep toekomt op art. 8.4 van de koopovereenkomst, ook al zijn zij geen partij bij de koopovereenkomst en leveringsakte. Volgens het onderdeel (onder 1.5) is het oordeel van het hof onjuist, onbegrijpelijk en/of ontoereikend gemotiveerd, omdat Promneftstroy en de curator niet hebben beoogd dat een derde op art. 8.4 van de koopovereenkomst zelfstandig een beroep zou kunnen doen. Het hof heeft met zijn ‘taalkundige’ lezing van die bepaling miskend dat het volgens de Haviltex-maatstaf erop aankomt wat partijen zelf ter zake hebben beoogd en hoe zij in de gegeven omstandigheden elkaars verklaringen en gedragingen ter zake in redelijkheid hebben begrepen. Verder klaagt het middel (onder 1.6) dat het hof ten onrechte het bewijsaanbod van Promneftstroy ten aanzien van de door haar voorgestane uitleg van art. 8.4 van de koopovereenkomst heeft gepasseerd.

Bij de bespreking van de klachten stel ik het volgende voorop. Bij de uitleg van een overeenkomst zijn telkens van beslissende betekenis alle omstandigheden van het concrete geval, gewaardeerd naar hetgeen de maatstaven van redelijkheid en billijkheid meebrengen.6 Voor de beantwoording van de vraag hoe in een overeenkomst de verhouding tussen partijen is geregeld, komt het aan op de zin die partijen in de gegeven omstandigheden over en weer redelijkerwijs aan deze bepalingen mochten toekennen en op hetgeen zij te dien aanzien redelijkerwijs van elkaar mochten verwachten (de ‘Haviltex-maatstaf’). Die vraag kan niet worden beantwoord op grond van alleen maar een zuiver taalkundige uitleg van de bepalingen van de overeenkomst.7 Naarmate de overeenkomst naar haar aard meer is bestemd de rechtspositie van derden te beïnvloeden en de strekking heeft om dit op uniforme wijze te doen, moet meer gewicht worden toegekend aan objectieve gezichtspunten (de ‘geobjectiveerde Haviltex-maatstaf’).8 De enkele omstandigheid dat een overeenkomst gevolgen heeft voor anderen dan partijen, brengt echter niet mee dat de geobjectiveerde Haviltex-maatstaf van toepassing is. De Hoge Raad heeft geoordeeld dat de uitleg van akten (en titels) die betrekking hebben op de overdracht van niet-registergoederen en/of de vestiging van beperkte rechten daarop, dient te geschieden aan de hand van de Haviltex-maatstaf.9

Het voorgaande laat onverlet dat de taalkundige betekenis die de bewoordingen van een (bepaling uit een) overeenkomst, gelezen in de context van de overeenkomst als geheel, in het maatschappelijk verkeer normaal gesproken hebben, bij de uitleg van de overeenkomst vaak wel van groot belang is.10 Het staat de rechter die over de feiten oordeelt, vrij om als uitgangspunt groot gewicht toe te kennen aan de meest voor de hand liggende taalkundige betekenis van de omstreden bewoordingen van de overeenkomst, mits de partij die een andere uitleg van de overeenkomst verdedigt en daartoe voldoende heeft gesteld, tot bewijs dan wel tegenbewijs wordt toegelaten.11 Voor toelating tot bewijslevering, ook in het geval van tegenbewijs, is pas plaats wanneer een partij de door de wederpartij gestelde feiten in het licht van de omstandigheden van het geval voldoende gemotiveerd heeft betwist.12 Het oordeel over de uitleg van een overeenkomst is normatief van aard en leent zich niet voor bewijslevering. Alleen van de feiten en omstandigheden waaruit die uitleg kan voortvloeien, kan bewijs worden geleverd.13

Een beslissing over de uitleg van een overeenkomst kan in cassatie slechts beperkt worden getoetst. De door de rechter gehanteerde uitlegmaatstaf en de daarbij in aanmerking genomen gezichtspunten kunnen op juistheid worden getoetst. Voor het overige vormt de beslissing een feitelijk oordeel dat in cassatie alleen op begrijpelijkheid kan worden onderzocht.14

Na deze uiteenzetting keer ik terug naar het onderdeel. Het hof heeft in rov. 3.2 overwogen dat de koopovereenkomst – ook waar de betekenis voor de rechtspositie van derden in het geding is – moet worden uitgelegd aan de hand van de Haviltex-maatstaf. Het hof heeft aldus de juiste uitlegmaatstaf voor ogen gehad, hetgeen Promneftstroy ook heeft onderkend.15

In rov. 3.6 heeft het hof de vraag beoordeeld of aan FPH c.s. een beroep toekomt op art. 8.4 van de koopovereenkomst. Volgens het hof wijzen de bewoordingen ‘the Shares will not be deemed to have been transferred under the Deed of Transfer’ erop dat eenieder die belang heeft bij de vaststelling dat de aandelen niet zijn overgedragen, daarop een beroep kan doen. Die bewoordingen worden herhaald in art. 8.3 van de leveringsakte, waaraan kennelijk is beoogd (ook voor derden relevante) goederenrechtelijke werking te verbinden, aldus het hof. Uit deze overwegingen blijkt dat het hof de taalkundige betekenis van de bewoordingen van art. 8.4 van de koopovereenkomst en art. 8.3 van de leveringsakte als vertrekpunt heeft genomen bij de uitleg daarvan.

Vervolgens heeft het hof beoordeeld of Promneftstroy voldoende feiten heeft gesteld waaruit een andere uitleg van het onttrekkingsbeding zou kunnen voortvloeien. Het hof heeft die vraag ontkennend beantwoord en daartoe overwogen dat Promneftstroy niet voldoende feiten heeft gesteld om de conclusie te rechtvaardigen dat partijen bij de koopovereenkomst of derden die een beroep willen doen op het onttrekkingsbeding, het beding redelijkerwijs anders moesten of mochten opvatten of redelijkerwijs mochten of moesten verwachten dat relevante anderen een andere betekenis aan het beding zouden toekennen. Dat oordeel is niet onbegrijpelijk, gelet op het volgende.

Promneftstroy meent dat art. 8.4 van de koopovereenkomst aldus moet worden uitgelegd dat partijen niet hebben beoogd dat enige derde daarop zelfstandig een beroep zou kunnen doen. Ter onderbouwing van die uitleg heeft Promneftstroy in het bijzonder gewezen op de omstandigheid dat de ontbindende voorwaarde in de koopovereenkomst en leveringsakte is opgenomen op verzoek van de betrokken notaris, teneinde hem (en partijen) te beschermen tegen vervolging op grond van art. 198 Sr.16 Van die omstandigheid heeft Promneftstroy (tegen)bewijs aangeboden, waaronder het doen horen van onder meer de notaris, de curator en zijn toenmalige advocaat en de inhouse counsel van Promneftstroy en haar toenmalige advocaat als getuigen.17 Uit het procesdossier blijkt verder niet dat Promneftstroy aan haar uitleg andere feiten en/of omstandigheden ten grondslag heeft gelegd.

Het hof heeft in rov. 3.2 – in cassatie onbestreden – vastgesteld dat zowel FPH c.s. als Promneftstroy hebben aangevoerd dat art. 8.3 en art. 8.4 op verlangen van de betrokken notaris in de koopovereenkomst zijn opgenomen ter vermijding van het risico dat het overdragen van de aandelen zou worden gezien als het plegen van het in art. 198 lid 1 Sr omschreven misdrijf. Het hof is kennelijk van de juistheid van die omstandigheid uitgegaan en heeft in rov. 3.6 geoordeeld dat zij geen aanwijzing oplevert voor de slotsom dat andere derden dan de notaris geen beroep op het beding zouden kunnen doen, ook niet als zij daarbij belang hebben. Het hof heeft de door Promneftstroy aangevoerde omstandigheid aldus ook in zijn oordeel betrokken over de uitleg van de koopovereenkomst. Aan de stelling van Promneftstroy dat zij en de curator in algemene zin niet hebben beoogd dat derden (met uitzondering van de notaris) een beroep zouden kunnen doen op het onttrekkingsbeding, kon het hof voorbijgaan, aangezien Promneftstroy deze stelling verder niet heeft onderbouwd met feiten en omstandigheden.

Uit het voorgaande volgt dat het hof de juiste uitlegmaatstaf heeft gehanteerd en daarbij de relevante feiten en omstandigheden, waaronder de door Promneftstroy aangevoerde omstandigheid, heeft meegewogen. Niet kan worden gezegd dat het hof ten onrechte het (tegen)bewijsaanbod van Promneftstroy heeft gepasseerd, aangezien Promneftstroy voor het overige onvoldoende heeft gesteld ter onderbouwing van de door haar voorgestane uitleg van het onttrekkingsbeding. De klachten van onderdeel 1 falen daarom.

Onderdeel 2 is gericht tegen rov. 3.3 t/m 3.5 van het bestreden arrest, waarin het hof – kort gezegd – heeft geoordeeld dat de aandelenoverdracht moet worden aangemerkt als een onttrekking in de zin van art. 198 lid 1 Sr en daarmee als ‘an evasion of the Shares’ in de zin van art. 8.4 van de koopovereenkomst. Volgens het onderdeel (onder 2.3) is het oordeel van het hof onjuist, onbegrijpelijk en/of ontoereikend gemotiveerd, omdat het hof heeft miskend dat art. 198 Sr niet van toepassing is indien het beslagen goed na overdracht of bezwaring ongestoord en volledig beschikbaar blijft voor executie. In het verlengde daarvan klaagt het onderdeel (onder 2.4 en 2.5) dat het oordeel van het hof in rov. 3.4 onjuist, onbegrijpelijk en/of ontoereikend is gemotiveerd, omdat uit de in art. 8.3 onder (i) t/m (vii) van de koopovereenkomst genoemde omstandigheden, alsmede de – door het hof niet genoemde maar tussen partijen onbetwiste – aan art. 6 van de leveringsakte daadwerkelijk gegeven uitvoering, volgt dat de aandelenoverdracht geen inbreuk beoogde te maken, noch heeft gemaakt, op de ‘integriteit’ van de beslagen en de uitoefening van openbaar gezag.

Het artikel valt onder titel VIII van het Tweede Boek van het Wetboek van Strafrecht met het opschrift ‘Misdrijven tegen het openbaar gezag’. Volgens de wetgever hebben de daarin strafbaar gestelde feiten het gemeenschappelijke kenmerk dat zij ertoe strekken ‘de geregelde werking der organen van het staatsgezag in eenig opzigt te belemmeren’.18 De strafbaarstelling maakte oorspronkelijk deel uit van een vijftal bepalingen die ‘waken tegen de belemmering, die de openbare dienst ondervindt door het verijdelen van enkele bepaald genoemde ambtsverrigtingen en het onttrekken van stukken, die zich onder ambtelijk opzigt bevinden’.19 Bij de invoering van art. 198 Sr heeft de wetgever verder opgemerkt dat indien de eigenaar van een goed handelt ‘ter bedriegelijke verkorting van de regten zijner schuldeischers, (…) naar omstandigheden zijne daad onder het bereik [kan] vallen van titel XXVI [‘Benadeling van schuldeisers of rechthebbenden’, A-G]’.20

Het is vaste rechtspraak van de Hoge Raad dat art. 198 Sr niet beoogt de belangen van de beslaglegger te beschermen doch strekt tot eerbiediging van een daad van het openbaar gezag.21

Tot op heden heeft de Hoge Raad geen omschrijving gegeven van wat onder ‘onttrekken aan het beslag’ in de zin van art. 198 Sr moet worden verstaan.22 In het licht van de hiervoor omschreven ratio van art. 198 Sr heeft de Hoge Raad wel geoordeeld dat voor de vraag of sprake is van onttrekken in de zin van die bepaling niet relevant is of de beslaglegger door de aan de verdachte verweten gedraging benadeeld – of bevoordeeld – is.23 In (onder meer) de volgende gevallen heeft de Hoge Raad geoordeeld dat sprake is van onttrekken in de zin van art. 198 Sr: het wegnemen van een beslagen goed24, het vervangen van een beslagen goed door een gelijkwaardig goed25, een gedeeltelijke betaling van een beslagen vordering door de derde-beslagene aan de beslagdebiteur26, en het afgraven van grond van beslagen percelen.27

In de zaak die thans in cassatie aan de orde is, speelt de vraag of het eigenmachtig beschikken over een beslagen goed op zichzelf reeds kwalificeert als onttrekken aan het beslag in de zin van art. 198 Sr. Hierover bestaat discussie in de literatuur, voornamelijk onder civilisten. Voor een goed begrip van die discussie is van belang dat vanuit civielrechtelijk oogpunt een beslag niet leidt tot beschikkingsonbevoegdheid van de beslagdebiteur, en dus ook niet in de weg staat aan overdracht van het beslagen goed aan een derde. Een overdracht in weerwil van een beslag is rechtsgeldig in de onderlinge verhouding van de vervreemder en de verkrijger.28 De regel dat een na de inbeslagneming tot stand gekomen vervreemding niet tegen de beslaglegger kan worden ingeroepen29, brengt wel mee dat de beslaglegger bevoegd blijft zijn door de inbeslagneming ingeleide uitoefening van zijn recht zich op de in beslag genomen zaak te verhalen voort te zetten, ook al maakt die zaak geen deel meer uit van het vermogen van de beslagdebiteur.30

Een deel van de auteurs lijkt ervan uit te gaan dat elke vorm van beschikken over een beslagen goed kwalificeert als onttrekking in de zin van art. 198 Sr.31 Soms wordt daarbij de eis gesteld dat het beslagen goed buiten de (feitelijke) macht van de beslagene is gebracht32 of wordt een uitzondering aanvaard voor het geval dat de beslaglegger toestemming heeft gegeven voor de beschikking.33 Het belangrijkste argument vóór deze ruime opvatting is dat de Hoge Raad voor de vraag of sprake is van onttrekken in de zin van art. 198 Sr niet relevant heeft geacht of de beslaglegger benadeeld is door de aan de verdachte verweten gedraging, zodat moet worden aangenomen dat een beschikkingshandeling die de verhaalsmogelijkheid van de beslaglegger niet aantast ook in strijd is met art. 198 Sr. Aan de ruime opvatting ligt de aanname ten grondslag dat een enkele beschikking over een beslagen goed het openbaar gezag al niet eerbiedigt.

In de literatuur hebben Bartels, Heyman en Tweehuysen een engere opvatting verkondigd, die inhoudt dat een enkele beschikkingshandeling onvoldoende is voor de kwalificatie ‘onttrekking’.34 Volgens hen volgt uit de jurisprudentie van de Hoge Raad over art. 198 Sr dat sprake moet zijn van bijkomende omstandigheden waaruit het oogmerk tot beperken van de door het openbaar gezag beschermde verhaalsmogelijkheid blijkt.35 De overweging van de Hoge Raad dat niet relevant is of de beslaglegger door de aan de verdachte verweten gedraging benadeeld is, begrijpen zij zo dat indien een onttrekking heeft plaatsgevonden, de dader niet wordt gedisculpeerd doordat de beslaglegger door de hele gang van zaken uiteindelijk niet benadeeld blijkt te zijn. Een andere opvatting zou zich niet goed verhouden met het civiele recht, dat uitdrukkelijk rekening houdt met de mogelijkheid van een op zichzelf geldige overdracht van een beslagen goed en zou er verder toe leiden dat de overdracht van registergoederen waarop een beslag rust de facto niet mogelijk is, omdat de notaris op grond van art. 21 Wna verplicht is zijn medewerking te weigeren indien de verlangde werkzaamheid leidt tot strijd met het recht. Een dergelijke absolute blokkerende werking heeft de Hoge Raad in civiele zaken juist niet beoogd en is praktisch onwenselijk, aldus de genoemde auteurs. Ook Steneker heeft in zijn noot bij het in cassatie bestreden arrest betoogd dat een overdracht in weerwil van een beslag niet per definitie strafbaar is.36 In aanvulling op de reeds genoemde argumenten, wijst hij op de (ongewenste) consequentie dat de titel van overdracht nietig zou zijn op grond van art. 3:40 lid 1 BW.37

Op 16 april 201938 heeft de (strafkamer van de) Hoge Raad een arrest gewezen, dat voor deze discussie van bijzonder belang is. De feiten van die zaak lagen als volgt. De ontvanger had (bodem)beslag gelegd op de bedrijfsinventaris en het machinepark die zich in het door de belastingplichtige gehuurde bedrijfspand bevonden. De bestuurder van de belastingplichtige heeft een deel van de beslagen zaken vervolgens verkocht en geleverd aan een derde. Ook is de huur van het bedrijfspand waarin deze zaken zich bevonden, beëindigd en door dezelfde derde overgenomen van de belastingplichtige. De belastingdeurwaarder is in verband daarmee de toegang tot het bedrijfspand ontzegd. Het hof heeft geoordeeld dat de bestuurder goederen aan het beslag heeft onttrokken, aan welke verboden gedraging de verdachte feitelijk leiding heeft gegeven. In cassatie wordt onder meer geklaagd dat het hof heeft miskend dat de verkoop en levering van de beslagen goederen geen onttrekkingshandelingen opleveren, omdat de beslagen goederen niet zijn verplaatst.

Toegepast op de feiten meent A-G Spronken dat het hof geen blijk heeft gegeven van een onjuiste rechtsopvatting, noch een onbegrijpelijk oordeel heeft gegeven, omdat de omstandigheden dat de bestuurder (i) de beslagen goederen eigenmachtig heeft verkocht aan een derde, (ii) zonder kennisgeving aan de ontvanger, en (iii) heeft geleverd doordat de derde de huur van het bedrijfspand waarin de goederen zich ten tijde van de beslaglegging bevonden, heeft overgenomen, erop duiden dat de goederen aan het beslag zijn onttrokken in de zin van art. 198 Sr.42

Bartels, Heyman en Tweehuysen hebben betoogd dat het arrest ‘weliswaar geen uitsluitsel over de kwestie (geeft), maar (…) in lijn (is) met het door ons verdedigde standpunt’ dat een vervreemding of een bezwaring van een beslagen goed op zichzelf nog geen onttrekking oplevert in de zin van art. 198 Sr.45 Kennelijk zien deze auteurs het overgaan op de verkrijger van de huur van het bedrijfspand waarin de beslagen zaken zich bevonden, in verband waarmee aan de belastingdeurwaarder de toegang tot het pand is ontzegd, als een bijkomende omstandigheid voor het oordeel dat sprake is van onttrekking in de zin van art. 198 Sr.

Nadien heeft A-G Keulen in zijn conclusie vóór het arrest van de Hoge Raad van 23 juni 202046 geconcludeerd dat ‘van onttrekken aan het beslag (onder meer) sprake is bij het buiten bereik van de deurwaarder brengen of houden van het betreffende vermogensbestanddeel’.47 In deze zaak had het hof (kennelijk) geoordeeld dat de verdachte de auto aan het daarop gelegde beslag had onttrokken door de vindplaats van de auto niet te melden, zodat de eerste en noodzakelijke stap om de executoriale verkoop van de auto mogelijk te maken niet kon worden gezet. Dat oordeel gaf volgens Keulen geen blijk van een onjuiste rechtsopvatting, noch was het ontoereikend gemotiveerd. De Hoge Raad heeft de zaak afgedaan met toepassing van art. 81 lid 1 Wet RO.

Na deze uiteenzetting keer ik terug naar het onderdeel. Het hof heeft in rov. 3.3, eerste volzin, terecht – in lijn met vaste rechtspraak van de Hoge Raad – tot uitgangspunt genomen dat voor de vraag of sprake is van onttrekken in de zin van art. 198 Sr, niet relevant is of de beslaglegger door de aan de verdachte verweten gedraging benadeeld – of bevoordeeld – is, aangezien art. 198 Sr niet beoogt de belangen van de beslaglegger te beschermen doch strekt tot eerbiediging van een daad van het openbaar gezag. Het hof heeft vervolgens geoordeeld dat de aandelenoverdracht de beslagleggingen niet eerbiedigt, in ieder geval niet jegens het openbaar gezag (vertegenwoordigd door de deurwaarders die de beslagen hebben gelegd). In dat verband heeft het hof overwogen dat voor de kwalificatie ‘onttrekking’ voldoende is dat het goed in weerwil van het beslag wordt vervreemd of bezwaard. Het hof is aldus uitgegaan van de hiervoor omschreven ruime opvatting omtrent de reikwijdte van art. 198 Sr.

De Hoge Raad heeft zich nog niet (expliciet) uitgelaten over de vraag of een enkele beschikkingshandeling (zoals een vervreemding van de beslagen goederen) voldoende is voor de kwalificatie ‘onttrekking’ in de zin van art. 198 Sr. Ook uit zijn arrest van 16 april 2019 volgt niet op ondubbelzinnige wijze of die vraag bevestigend of ontkennend moet worden beantwoord. Het arrest geeft steun aan de (enge) opvatting dat de enkele vervreemding van de beslagen goederen niet voldoende is, maar dat bijkomende omstandigheden zijn vereist, waardoor de daad van het openbaar gezag niet wordt geëerbiedigd. De Hoge Raad heeft immers in rov. 4.3.2 uitdrukkelijk gewezen op de omstandigheden van het concrete geval (‘Gelet op deze omstandigheden’) en zijn oordeel gebaseerd op méér dan de enkele omstandigheid dat de beslagen goederen waren overgedragen. De slotzin van rov. 4.3.2 (‘Dat de zaken het bedrijfspand waarin zij zich ten tijde van de beslaglegging bevonden, niet hebben verlaten’) zou een aanwijzing kunnen zijn dat van onttrekking reeds sprake is indien het beslagen goed is vervreemd en in verband daarmee zelfs niet is verplaatst. Deze slotzin zou dan passen in de ruime opvatting over onttrekking in de zin van art. 198 Sr. Deze laatste interpretatie van het arrest ligt naar mijn mening niet voor de hand. De Hoge Raad heeft immers zijn oordeel gegrond op de omstandigheden van het concrete geval, waaruit blijkt dat een deel van de beslagen zaken is verkocht en geleverd aan een derde én de huur van het bedrijfspand waarin de zaken zich bevonden is overgenomen door die derde in verband waarmee de belastingdeurwaarder de toegang tot het bedrijfspand is ontzegd.

Aandelen zijn in zoverre vergelijkbaar met onroerende zaken, waarvan A-G Spronken – in navolging van de eerder genoemde auteurs – meent dat de verkoop en levering daarvan op zichzelf nog geen beschikkingshandelingen zijn die onttrekking aan het beslag in de zin van art. 198 Sr opleveren, omdat het beslag ‘zaaksgevolg’ heeft en de verkrijger geen beroep op derdenbescherming toekomt als gevolg waarvan het beslag teniet kan gaan.50

Dat het beslag op aandelen ‘zaaksgevolg’ heeft, is een omstandigheid die in beginsel ziet op de (verhaals)positie van de beslaglegger en de vraag in hoeverre hij door de beschikkingshandeling is benadeeld. In de (vaste) rechtspraak van de Hoge Raad is de invloed van de beschikkingshandeling op de (verhaals)positie van de beslaglegger niet relevant voor de vraag of sprake is van onttrekking in de zin van art. 198 Sr. De omstandigheid dat het beslagen goed ongestoord en volledig beschikbaar is gebleven voor executie dient het belang van de beslaglegger, maar raakt ook het belang van het openbaar gezag, in dezen vertegenwoordigd door de deurwaarder in zijn hoedanigheid van openbaar ambtenaar in het bijzonder belast met beslagen51, dat erin is gelegen dat zijn verrichtingen worden geëerbiedigd en niet belemmerd.

Uit het voorgaande volgt dat onderdeel 2 slaagt voor zover het hof is uitgegaan van de hierboven omschreven ruime opvatting over de uitleg van het begrip ‘onttrekking’ in de zin van art. 198 Sr.

Na vernietiging van het bestreden arrest kan de Hoge Raad de zaak zelf afdoen door het vonnis van de rechtbank Amsterdam van 6 juni 2018 te bekrachtigen.