Uitspraken

Deze zaak1 betreft de begroting van de schadeloosstelling wegens de onteigening van een bedrijfslocatie. Tussen partijen is onder meer in geschil of bij deze begroting moet worden uitgegaan van gedeeltelijke liquidatie dan wel verplaatsing en reconstructie van de onderneming van de onteigende. De rechtbank heeft het advies van deskundigen gevolgd om de schadeloosstelling te begroten op basis van gedeeltelijke liquidatie. De onteigenden hadden betoogd dat een gedeeltelijke voortzetting van de bedrijfsactiviteiten op het overblijvende perceel na de onteigening niet (meer) mogelijk is, omdat hun bedrijf in de nieuwe situatie na onteigening niet meer bereikbaar is voor de in de branche gebruikelijke grote(re) vrachtwagens. De rechtbank heeft dit in het midden gelaten, op de grond dat de beweerde onbereikbaarheid het gevolg is van een gedeelte van het werk waarvoor wordt onteigend dat buiten het onteigende wordt gerealiseerd. Met dergelijke nadelige gevolgen mag volgens de rechtbank bij het begroten van de schadeloosstelling geen rekening worden gehouden. Tegen dit oordeel komt het cassatiemiddel op. Aldus stelt de zaak ons voor een lastige vraag: in hoeverre worden bij de begroting van bijkomende schade nadelen als gevolg van de aanwezigheid of het gebruik van het werk weggedacht? Die vraag verken ik vooraf in hoofdstuk 3.

Daarnaast richt het middel klachten tegen de oordelen van de rechtbank die betrekking hebben op de begroting van de liquidatieschade van de handelsvoorraad van de onteigende alsmede op de btw die de onteigenden verschuldigd zijn over de aan hen toekomende schadeloosstelling.

Mijns inziens treft geen van de klachten van het middel doel.

Voor de waardevermindering van het overblijvende (art. 41 Onteigeningswet; thans onder te brengen bij de algemene bepaling van art. 15.18 Omgevingswet6) geldt dat nadelen als gevolg van de toekomstige aanwezigheid van het werk waarvoor wordt onteigend en het toekomstige gebruik van het werk overeenkomstig het doel waartoe dat werk strekt, juist niet worden weggedacht, maar dan alleen voor zover het werk op het onteigende wordt aangelegd respectievelijk gebruikt. De minderwaarde van het overblijvende in verband met die nadelen, wordt aan de onteigende vergoed. In die zin luidt reeds sinds lang de rechtspraak van uw Raad.7

De juiste verklaring voor het verschil in behandeling tussen de onteigende en zijn buurman is gelegen in de defensieve functie van het eigendomsrecht.9 De eigenaar kan voor hem ongunstige ontwikkelingen op de aan hem toebehorende onroerende zaak uit hoofde van zijn eigendomsrecht verhinderen. Anderen mogen zonder toestemming van de eigenaar de zaak immers niet gebruiken (art. 5:1 lid 2 BW), laat staan daarop bouwen. De eigenaar van wie een gedeelte van de onroerende zaak wordt onteigend, heeft wat betreft dat gedeelte zijn eigendomsrecht verloren en dus ook de bevoegdheid om door hem niet gewenste ontwikkelingen te verhinderen. Zo ook kan hij de realisatie van het werk op dat onteigende gedeelte van de zaak en vervolgens ook het gebruik van het werk overeenkomstig het doel waarvoor de onteigening geschiedt, niet langer verhinderen. Maar dat is omdat hem de eigendom gedwongen is ontnomen. Voor die ontneming behoort hij volledig schadeloos te worden gesteld. Dáárom komen bij de mindere waarde van het overblijvende ook de nadelen van de toekomstige aanwezigheid en het gebruik van het werk in aanmerking voor zover het werk op het onteigende wordt gerealiseerd.

De buurman die niet ook zelf onteigend wordt, ondervindt dezelfde nadelen. Maar de realisatie en het gebruik van het werk vinden geheel buiten zijn eigendomsterritoir plaats. Deze buurman heeft mogelijk uit anderen hoofde aanspraak op een tegemoetkoming in de door hem geleden schade (nadeelcompensatie), maar niet als onteigeningsschade, want er is hem geen eigendom ontnomen.

De onteigende eigenaar heeft ten aanzien van het gedeelte van de onroerende zaak dat hem is ontnomen, een recht dat de buurman niet heeft. Voor zover ook voor hem geldt dat het werk buiten zijn (voormalige) eigendomsterritoir wordt gerealiseerd, is hij aan zijn buurman echter gelijk. Buiten dat territoir kon en kan hij ongunstige ontwikkelingen niet verhinderen, in ieder geval niet uit hoofde van zijn eigendomsrecht. Dit verklaart dus waarom nadelen als gevolg van de toekomstige aanwezigheid en het toekomstige gebruik van het werk overeenkomstig het doel waarvoor de onteigening geschiedt, aan de onteigende slechts worden vergoed voor zover die realisatie en dat gebruik op het onteigende plaatsvinden.

Dat voor het antwoord op de vraag welke nadelen van het werk aan de onteigende eventueel als waardevermindering van het overblijvende worden vergoed inderdaad de defensieve functie van de eigendom verklarend en bepalend is, blijkt zeer duidelijk uit het arrest Princeville uit 2006.10 Het werk waarvoor werd onteigend, betrof de aanleg van een hogesnelheidslijn en de aanpassing van twee Rijkswegen. Ten behoeve van dit werk werden de percelen van hotel Princeville gedeeltelijk onteigend. Princeville exploiteerde op het overblijvende een café-restaurant en betoogde dat dit café-restaurant onzichtbaar en minder bereikbaar werd ten gevolge van de onteigening. Volgens uw Raad kwam het oordeel van de rechtbank erop neer dat de door Princeville gestelde schade geen rechtstreeks en noodzakelijk gevolg van de onteigening was, nu zowel het verdwijnen van de zichtbaarheid als de verslechtering van de bereikbaarheid het gevolg was van de onderdelen van het werk die buiten de onteigende perceelsgedeelten zouden worden aangelegd en Princeville ‘als eigenares daarvan die aanleg dan ook niet zou hebben kunnen voorkomen’.11

Ik zei hiervoor 3.7: buiten zijn eigendomsterritoir kan de eigenaar ongunstige ontwikkelingen niet verhinderen, althans niet uit hoofde van zijn eigendomsrecht. Dit laatste voegde ik toe, omdat door sommigen wel een ruimere opvatting van de defensieve functie van het eigendomsrecht is verdedigd (onder meer naar aanleiding van het dadelijk te bespreken arrest Betuweroute),12 maar ten onrechte. De redenering van een veronderstelde onteigende is dan bijvoorbeeld als volgt: ‘Voor de realisatie van het werk is mede mijn eigendom benodigd; dat kan men daarvoor niet missen. Zou ik niet onteigend zijn geworden, dan zou ik dus het gehéle werk hebben kunnen verhinderen. Daarom is ál het nadeel dat ik van de realisatie en vervolgens van het gebruik van het werk ondervind, een onteigeningsgevolg dat aan mij moet worden vergoed.’ Een dergelijke extensieve opvatting van de defensieve functie van het eigendomsrecht is onjuist.13 Zij ziet eraan voorbij dat bij de vaststelling van de onteigeningsschade de onteigende als een redelijk handelend persoon moet worden gedacht. De onteigende als redelijk handelend persoon is willig om in het algemeen belang de eigendom af te staan, zij het ook dat hij daartegenover al zijn schade vergoed wil zien die van de eigendomsontneming het gevolg is. Ik zeg: van de eigendomsontneming, dus niet van het werk als zodanig. Binnen zijn eigendomsterritoir kon de onteigende ongewenste ontwikkelingen tegenhouden. Voor wat als gevolg van de ontneming daar alsnog plaatsvindt, vergt hij daarom terecht dat hij schadeloos wordt gesteld. Buiten zijn eigendomsterritoir had de onteigende nooit meer te zeggen dan zijn buren. Daarom maakt hij in zoverre ook geen aanspraak op een andere behandeling dan die buren.

De onteigende als redelijk handelend persoon gebruikt zijn eigendomsrecht dus niet als breekijzer, om uit te nutten dat men voor de realisatie van het werk van hem afhankelijk is en zo zich een hogere vergoeding toe te eigenen dan redelijk is. Juist om dat soort praktijken tegen te gaan, bestaat het onteigeningsinstrument. Dat we inderdaad de onteigende als een redelijk handelend persoon moeten denken, zeggen art. 40b lid 2 Onteigeningswet en art. 15.22 lid 2 Omgevingswet uitdrukkelijk in de context van de vaststelling van de werkelijke waarde: de onteigende wordt als ‘een redelijk handelend verkoper’ gedacht, willig om te verkopen. In het verband van de andere schadecategorieën geldt intussen niet iets wezenlijk anders.

De vraag welke nadelen van het werk bij de categorie van waardevermindering van het overblijvende in aanmerking mogen worden genomen, is in de literatuur omstandig bediscussieerd en door uw Raad uitdrukkelijk beslist. We hebben het zojuist gezien. Wat betreft de categorie van de bijkomende schade (art. 40 Onteigeningswet; art. 15.18 Omgevingswet) moeten we het doen met veel minder expliciete gegevens. Bijkomende schade is een restcategorie die naar haar aard op voorhand niet te begrenzen is.18 Dat maakt het mijns inziens ook riskant om algemene regels te formuleren over de mate waarin ook nadelen van de toekomstige aanwezigheid van het werk en/of het toekomstige gebruik van het werk in aanmerking kunnen komen. Niettemin zijn er in de rechtspraak van uw Raad wel enkele oriëntatiepunten aan te wijzen, die bij de beoordeling van de voorliggende zaak mogelijk behulpzaam zijn.

Uw Raad heeft in deze passage op twee manieren een beperkte reikwijdte gegeven aan de beslissing dat de eliminatieregel hier met betrekking tot de vergoeding van exploitatieschade toepassing vond: niet alleen heeft uw Raad deze overweging ontkennend geformuleerd (‘is niet uitgesloten dat’), maar ook is de overweging nadrukkelijk toegespitst op de zaak die voorlag (‘In een geval als het onderhavige’). Het arrest leert ons dus weliswaar dat de eliminatieregel van toepassing kán zijn op de begroting van bijkomende schade, maar zeker niet dat dit steeds zo is.22 Verder behoort te worden opgemerkt dat het argument voor toepassing van de eliminatieregel was dat zonder toepassing van eliminatie de onteigende voor het verlies van de onroerende zaak geen volledige schadeloosstelling zou ontvangen. Een omstandigheid die een negatieve invloed uitoefende op de hoogte van de schadeloosstelling werd dus weggedacht; toepassing van de eliminatieregel was gúnstig voor de onteigende. Uiteraard kan toepassing van de eliminatieregel op vormen van bijkomende schade ook ongunstig voor de onteigende uitpakken. Die toepassing kan in dat geval niet worden gerechtvaardigd met de overweging dat de onteigende anders geen volledige schadeloosstelling zou ontvangen. Het is daarom allerminst vanzelfsprekend dat ook in dat geval de eliminatieregel van toepassing is op bijkomende schade.

Behalve dit voorbeeld van leentjebuur bij de categorie van de werkelijke waarde – voor welke categorie de eliminatieregel is bedacht23 – zijn er ook voorbeelden van leentjebuur bij de maatstaven zoals die gelden voor de categorie van waardevermindering van het overblijvende. Ik doel nu op de problematiek van omrijschade.

Als een werk wordt aangelegd, bijvoorbeeld een spoorlijn of een auto(snel)weg, kan dit ertoe leiden dat ondernemers omrijschade lijden: voor verplaatsingen in hun dagelijkse bedrijfsvoering moeten zij een langere weg afleggen dan voorheen. Onder welke voorwaarden kan een onteigende ondernemer aanspraak maken op vergoeding van zijn omrijschade, bestaande in onder meer extra brandstofkosten en tijdsbeslag? De rechtspraak van uw Raad op dit punt sluit naadloos aan bij die met betrekking tot waardevermindering van het overblijvende.

In het geval van omrijschade gelden dus juist dezelfde principes als wat betreft waardevermindering van het overblijvende (vergelijk de samenvatting daarvan hiervoor 3.12): omrijschade die het gevolg is van de toekomstige aanwezigheid en/of gebruik van het werk voor zover dit op het onteigende wordt aangelegd (het veronderstelde geval in het arrest Provinciale weg Baarle), wordt als onteigeningsschade aan de onteigende vergoed, maar omrijschade die het gevolg is van de aanwezigheid en/of het gebruik van het werk elders (het geval van het arrest Rijksweg 73-Zuid Venlo-Echt) is geen onteigeningsgevolg.

Dat inderdaad hier dezelfde principes gelden als wat betreft waardevermindering van het overblijvende, ligt ook voor de hand. De veronderstelling van omrijschade is dat de onteigende ter plaatse actief blijft (als ondernemer of eventueel ook als particuliere partij), maar als gevolg van het werk het nadeel ondervindt te moeten omrijden. Zoals bij waardevermindering van het overblijvende de onteigende ter plaatse belangen (en zelfs vermogen) behoudt, zo ook nu. Ook met betrekking tot de omrijschade geldt dat de onteigende zijn nadeel veelal deelt met buren die niet ook zelf worden onteigend. Die buren ontvangen mogelijk nadeelcompensatie, maar niet een volledige vergoeding van omrijschade. Uitgaande van de zojuist besproken arresten Rijksweg 73-Zuid Venlo-Echt en Provinciale weg Baarle geldt ook met betrekking tot omrijschade dat de onteigende in een gelijke positie is als zulke buren, maar niet voor zover de noodzaak tot omrijden juist wordt veroorzaakt door de toekomstige aanwezigheid van het werk op het onteigende. De verklaring voor dit verschil in behandeling moet weer dezelfde zijn als die bij de waardevermindering van het overblijvende: de defensieve functie van de eigendom (hiervoor 3.5). Zolang hij eigenaar was, kon de onteigende voor hem ongunstige ontwikkelingen tegenhouden en dus ook binnen zijn eigendomsterritoir verhinderen dat een werk werd aangelegd dat hem zou noodzaken om te rijden. Daarom is het nadeel van omrijden in verband met het werk zoals dit op het onteigende wordt aangelegd, een aan de onteigende te vergoeden gevolg van de eigendomsontneming.

Ik zei reeds dat bijkomende schade een restcategorie is die naar haar aard niet op voorhand kan worden begrensd en dat het formuleren van algemene regels riskant is. Daarom lijkt mij onverstandig om als algemene regel te aanvaarden dat bij de begroting van (alle) bijkomende schade, steeds de nadelen als gevolg van de toekomstige aanwezigheid van het werk of van het gebruik van het werk overeenkomstig het doel waartoe het strekt, moeten worden weggedacht, behalve voor zover die nadelen verband houden met werk zoals het juist op het onteigende wordt aangelegd.

Twijfel of wat voor omrijschade opgeld doet ook voor andere vormen van bijkomende schade passend is of kan zijn, heb ik ook met betrekking tot de kwestie die steeds in geval van onteigening van een ondernemer aan de orde is, namelijk die van bijkomende schade in verband met verplaatsing (reconstructie) dan wel liquidatie van de onderneming. Onder liquidatie is in dit verband gedeeltelijke liquidatie mede te begrijpen, dus voortzetting van het bedrijf in aangepaste, kleinere vorm. De kwestie van gedeeltelijke liquidatie en aanpassing van het bedrijf dan wel reconstructie is juist ook aan de orde in de zaak die thans voorligt.

Voor wat de onteigende als redelijk handelend persoon van de onteigende zou doen indien hij zijn bedrijf niet meer op het onteigende kan voortzetten, is uiteraard de peildatum bepalend (art 40a Onteigeningswet; art. 15.20 Omgevingswet). De omstandigheden zoals die op die peildatum door een redelijk handelend persoon worden voorzien, komen dus in aanmerking. Of niet zonder meer, omdat de toekomstige aanwezigheid van het werk daarbij moet worden weggedacht, alsook het gebruik van het werk overeenkomstig het doel waartoe het strekt?

Aanwijzingen dat het laatste juist is, dat dus niet ten volle waar is dat de toets is wat de onteigende als redelijk handelend persoon op de peildatum kan voorzien, heb ik in de rechtspraak van uw Raad niet gevonden. Uiteraard betekent dit nog niet dat we niet alsnog die stap zouden kunnen zetten op grond van de overweging dat het consistent is ten opzichte van hetgeen in andere gevallen geldt. En inderdaad lijkt het in verband met de defensieve functie van de eigendom inderdaad consistent om bij de ene post van de bijkomende schade weg te denken wat we ook wegdenken bij een andere post (namelijk omrijschade). Maar hoe overtuigend is dat werkelijk?

In de eerste plaats lette men erop dat hier, anders dan in het geval van omrijschade, niet de aanwezigheid of het gebruik van het werk zelf als schadeoorzaak in het geding is. Nee, aan de onteigende is als ondernemer een onroerende zaak of een deel daarvan ontnomen, met als gevolg dat hij staat voor de vraag of en zo ja op welke wijze hij met zijn bedrijf verder gaat. Die vraagstelling wordt hem door de eigendomsontneming opgedrongen. Dat er schade is, is bijna vanzelfsprekend.28 De vraag is (alleen) hoe hoog die schade is, en in dat verband wordt de vergelijkingssituatie door de norm van een redelijk handelend persoon bepaald. In dát verband is dan de vraag of die redelijk handend persoon wel of niet de aanwezigheid en het gebruik van het werk in zijn beoordeling mag betrekken.

In de tweede plaats geldt voor veel meer omstandigheden waarmee een redelijk handelend persoon rekening zou willen houden, dat zij buiten de invloedssfeer van de onteigende als (voormalige) eigenaar liggen. Ook de geschiktheid van een alternatieve locatie (ten behoeve van verplaatsing en reconstructie) had de onteigende nooit in de hand. Stel dat op de peildatum voorzienbaar is dat de geschiktheid van zo’n alternatieve locatie spoedig zal afnemen en dat die locatie daarom eigenlijk in het geheel niet meer geschikt is, mag dat dan ook niet meewegen? Moeten we in zo’n geval dus uitgaan van een fictie van gelijkblijvende geschiktheid? Wie met mij nee zegt, bedenke dat die afnemende geschiktheid van de alternatieve locatie eventueel ook het gevolg kan zijn van een werk dat dankzij onteigening zal worden gerealiseerd. Is het dan consistent dat met betrekking tot de oorspronkelijke bedrijfslocatie wel nadelen van het werk worden weggedacht voor zover het werk buiten het oorspronkelijke eigendomsterritoir van de onteigende is gelegen?

In de derde plaats, de aanwezigheid van het werk en het gebruik van het werk kunnen voor de onteigende ook positief uitwerken, bijvoorbeeld in de zin dat tegenover een verkleining van de voor de onderneming van de onteigende beschikbare grond een betere bereikbaarheid voor het publiek staat. Als het werk een weg betreft, zal dit zich veelvuldig voordoen. Ook kan door de aanleg van een weg het overblijvende een zichtlocatie worden. Sluiten we ook voor zulke voordelen onze ogen, in de zin dat zij niet met door de onteigende geleden bijkomende schade mogen worden verrekend?

Het is de lezer al wel duidelijk waar ik heen wil. Het bij de toets van wat een redelijk handelend persoon zou doen (geheel of gedeeltelijk liquideren, of verplaatsen en reconstrueren) wegdenken van het werk en het gebruik van het werk voor zover dat niet op het onteigende wordt gerealiseerd, is complicerend, terwijl in het licht van wat met betrekking tot aanpalende gevallen geldt, de rechtvaardiging voor zulk wegdenken hoogst dubieus is. De eventueel met dat wegdenken nagestreefde consistentie blijkt in plaats van iets bij te dragen, vooral schadelijk te zijn.

Ik voeg nog toe: het wegdenken van bepaalde omstandigheden leidt er bovendien toe dat de bijkomende schade voor liquidatie of reconstructie op een fictieve werkelijkheid wordt afgestemd. Dat roept onvermijdelijk het risico op dat we de onteigende een lagere vergoeding toekennen dan nodig is om te doen wat een redelijk handelende onteigende écht zal willen doen (uitgaande niet van een fictieve maar de echte werkelijkheid). En zijn we consequent door behalve nadelen als gevolg van het werk ook voordelen weg te denken, dan betekent dit dat we aan sommige onteigenden juist méér geven dan zij nodig hebben om te doen wat een redelijk handelende onteigende écht zal willen doen. De vraag is of het eerste verenigbaar is met het beginsel van volledige schadeloosstelling. En het laatste dunkt mij willekeurig te zijn.

Nog eenmaal de buurman van de onteigende. Ook die kan last hebben van de aanwezigheid van het werk en/of het gebruik ervan en zou om die reden de wens kunnen hebben om zijn bedrijf te verplaatsen. Het verschil met de onteigende is echter dat van deze buurman niet de eigendom van een deel van zijn bedrijf gedwongen wordt ontnomen. Wat betreft de onteigende staat met de eigendomsontneming de vraag naar (gedeeltelijke) liquidatie of verplaatsing en reconstructie van het bedrijf als onteigeningsschade op de agenda; wat betreft de niet zelf onteigende buurman naar zijn aard niet.

Al met al voel ik er niets voor om de principes zoals die met betrekking tot omrijschade gelden, ook toe te passen op bijkomende schade in verband met (gedeeltelijke) liquidatie dan wel verplaatsing en reconstructie. Bij de vraag wat de onteigende als redelijk handelend persoon zou doen, komen mijns inziens álle ten tijde van de peildatum voorzienbare relevante omstandigheden in aanmerking, zonder uitzondering.

Ik kom nu toe aan een bespreking van het cassatiemiddel. Het middel bestaat uit drie onderdelen, die zich alle richten tegen het eindvonnis van 25 januari 2023.

Tussen partijen is in geschil of bij het begroten van de schadeloosstelling moet worden uitgegaan van het deels liquideren, dan wel voortzetten van de onderneming van [eisers] ProRail pleit voor gedeeltelijke liquidatie, [eisers] menen dat verplaatsing in de rede ligt.

Volgens [eisers] ligt een algehele en permanente verplaatsing van de bedrijfsactiviteiten van [A] B.V. in de rede. De redenering van deskundigen dat de voorraad bestratingsmaterialen gemist kan worden in de bedrijfsvoering klopt niet. Het is de uitgebreidheid van de voorraad die wezenlijk is voor het verdienmodel. Daarnaast nemen deskundigen ten onrechte tot uitgangspunt dat voortzetting van de overige bedrijfsactiviteiten van [A] B.V. ter plaatse mogelijk is. Het bedrijfsterrein is in de nieuwe, definitieve situatie immers onbereikbaar voor de in de branche gebruikelijke grote(re) vrachtwagens. De oorzaak daarvan is de railinzetplaats, die onderdeel is van het werk waarvoor is onteigend en zich bovendien in overwegende mate op het onteigende bevindt, zo redeneren [eisers]

In de tekst onder 1.1 van de procesinleiding lees ik geen zelfstandige klacht.

De motiveringsklachten onder 1.2 veronderstellen dat de rechtbank onder 2.39 (impliciet) heeft geoordeeld dat het hekwerk om de railinzetplaats weliswaar zorgt voor (nog) minder opties voor grote vrachtwagens om te manoeuvreren, maar dat dit hekwerk het bedrijfsterrein van [eisers] niet onbereikbaar maakt.29 Ik denk dat deze lezing van het vonnis niet houdbaar is. De rechtbank is aan de bezwaren van [eisers] ten aanzien van de onbereikbaarheid/verslechterde bereikbaarheid voorbijgegaan op de grond dat het overlast veroorzakende gebruik van het werk, in dit geval het hekwerk om de railinzetplaats zich fysiek buiten het onteigende bevindt. Aldus heeft de rechtbank in het midden gelaten of het standpunt van [eisers] dat het bedrijfsterrein in de nieuwe situatie onbereikbaar is voor de in de branche gebruikelijke grote(re) vrachtwagens, feitelijk juist is. De klachten berusten dus op een onjuiste lezing van het vonnis.

De rechtsklacht onder 1.3 richt zich tegen het oordeel van de rechtbank onder 2.39 dat met de nadelige gevolgen van het hekwerk geen rekening mag worden gehouden bij het begroten van de schadeloosstelling als gevolg van de onteigening. Volgens de stellers van het middel heeft de rechtbank miskend dat de hinder van het werk waarvoor wordt onteigend en de schade die door deze hinder wordt veroorzaakt, moeten worden betrokken bij het begroten van de schadeloosstelling als gevolg van de onteigening indien het hinderveroorzakende werk (deels) wordt aangelegd op het onteigende en de hinder als gevolg van de aanleg, aanwezigheid en/of het gebruik van het werk niet splitsbaar is.

Deze klacht en diverse volgende klachten van het onderdeel leiden aan het euvel dat de steller van het middel klaarblijkelijk niet scherp voor ogen had in welke context in rechtsoverweging 2.39 nadelen van de aanwezigheid respectievelijk het gebruik van het werk aan de orde zijn. Die nadelen zijn niet aan de orde bij de vaststelling van de waardevermindering van het overblijvende. Ook is niet omrijschade aan de orde, of eventueel een andere vorm van bijkomende schade waarbij enig nadeel van de aanwezigheid of het gebruik van het werk zelf de schadeoorzaak is (vergelijk hiervoor 3.29). Nee, de context is anders. Aan [eisers] is als ondernemers een deel van hun gronden ontnomen. Op grond van bijkomende aanbiedingen ontvangt hij na realisatie van het werk een deel van die gronden weer opnieuw in eigendom. Maar vervolgens resteert nog een verlies van een deel van de oorspronkelijk bedrijfsoppervlakte. Welnu, dat verlies stelt [eisers] voor de vraag of en zo ja op welke wijze zij hun bedrijf kunnen voortzetten. Bepalend is daarvoor wat [eisers] als redelijk handelende onteigenden zouden doen. Uitsluitend in dat verband is het de vraag of het nadeel van de aanwezigheid van het hekwerk en de veronderstelde onbereikbaarheid voor de in de branche gebruikelijke grote(re) vrachtwagens moet worden weggedacht of niet.

Met een klacht die niet goed aansluit bij de overweging waartegen zij zich richt, kan men veelal verschillende dingen doen. Zo ook hier.

Vatten we de klacht op als een uitnodiging aan uw Raad om terug te komen van zijn vaste rechtspraak, alsook van de beperkte strekking van de nuancering van onsplitsbaarheid in het arrest Betuweroute volgens de uitleg die uw Raad daaraan in Waterkering Zederik heeft gegeven, dan faalt de klacht. Voor een zodanig terugkomen zie ik geen enkele aanleiding. Ook zie ik geen aanleiding voor de gedachte dat de hinder die manoeuvrerend vrachtwagenverkeer van een hekwerk ondervindt, niet op een bepaalde plaats zou kunnen worden gelokaliseerd. Dat is bij deze vorm van hinder naar zijn aard juist wel goed mogelijk.

Ik zei dat de klacht niet goed aansluit bij de overweging van de rechtbank. Daaruit volgt dat we van de klacht ook kunnen zeggen dat zij feitelijke grondslag mist. Zij veronderstelt namelijk dat hinder van het werk waarvoor wordt onteigend en schade als gevolg van die hinder, als zodanig aan de orde zijn. Dat zou het geval zijn als [eisers] bijvoorbeeld aanspraak hadden gemaakt op de meerkosten van het vervoer van materialen met kleinere typen vrachtauto’s. Dat is echter niet aan de orde.

Eventueel zouden we ook welwillend de klacht anders kunnen lezen dan zij eigenlijk luidt. Daarvoor zou dan kunnen pleiten dat, uitgaande van wat hiervoor 3.25 e.v. is gezegd (met een afronding onder 3.32 e.v.), dat de overweging van de rechtbank onjuist is. Bij de vraag wat de onteigende als redelijk handelend persoon zou doen, komen álle ten tijde van de peildatum voorzienbare relevante omstandigheden in aanmerking, zonder uitzondering.

Onderdeel 3 is gericht tegen het oordeel van de rechtbank (rov. 2.4.11) dat [verweerder 1] behoort te worden hersteld in de positie, waarin hij op een hem in eigendom toebehorende en een zo mogelijk goed gelegen locatie zijn onderneming uitoefent. Het gaat kennelijk en terecht ervan uit dat de aan een onteigende uit hoofde van het verlies van zijn bedrijf toekomende schadeloosstelling slechts dan op basis van voortzetting daarvan op een in eigendom te verwerven andere locatie behoort te worden berekend, indien voortzetting op een in eigendom te verwerven andere locatie het meest in de rede ligt, en dat zulks niet in de rede ligt indien op de peildatum niet in redelijkheid kan worden verwacht dat de onteigende binnen afzienbare tijd een passende vervangende locatie zal kunnen aankopen. (…)’

Indien op de peildatum niet in redelijkheid kan worden verwacht dat de onteigende binnen afzienbare tijd een passende vervangende locatie zal kunnen aankopen, ligt voortzetting van het bedrijf op een andere locatie niet in de rede. De formulering ‘niet in de rede’ biedt enige speelruimte, maar het is mijns inziens duidelijk dat en waarom de rechtbank geen reden heeft gezien om die speelruimte ten voordele van het scenario van verplaatsing en reconstructie te benutten. Zie de laatste zin van de eerste alinea van rechtsoverweging 2.38, waar de rechtbank wijst op de beperkte omzet van de vennootschap. En zie vooral de tweede alinea van rechtsoverweging 2.39, waar de rechtbank overweegt dat zelfs als nieuwbouw op een andere locatie wel een optie zou zijn, een redelijk handelend ondernemer niet voor die optie zou kiezen, vanwege de – in verhouding tot de opbrengst – (te) omvangrijke investeringen die daarvoor noodzakelijk zijn.

Kortom, ik meen dat de beslissing van de rechtbank om uit te gaan van gedeeltelijke liquidatie van het bedrijf van [eisers] (en dus niet van verplaatsing en reconstructie) zelfstandig wordt gedragen door de overweging dat op en rond de peildatum geen geschikte alternatieve locaties beschikbaar waren en dat een redelijk handend ondernemer zou kiezen voor gedeeltelijke liquidatie. Daarmee valt voor het subonderdeel het doek.

De rechtsklacht onder 1.4 betoogt dat, zelfs als moet worden aangenomen dat de hinder in deze zaak splitsbaar is en wordt veroorzaakt door het hekwerk om de railinzetplaats dat zich buiten het onteigende bevindt, bij het begroten van de schadeloosstelling toch rekening moet worden gehouden met die hinder, omdat de hinder van het werk buiten het onteigende zo nauw samenhangt met de onteigening dat deze niet los van elkaar kunnen worden gezien. Dit geldt volgens de stellers van het middel te meer in deze zaak, omdat het hinderveroorzakende werk zich (groten)deels op het onteigende bevindt.

Deze klacht lijdt aan hetzelfde euvel als het voorgaande subonderdeel (hiervoor 4.6). Ook voor deze klacht geldt dat [eisers] met een welwillende lezing van de klacht niet geholpen zouden zijn, omdat de beslissing van de rechtbank om uit te gaan van gedeeltelijke liquidatie van het bedrijf van [eisers] (en dus niet van verplaatsing en reconstructie) zelfstandig wordt gedragen door de overweging dat op en rond de peildatum geen geschikte alternatieve locaties beschikbaar waren en dat een redelijk handend ondernemer zou kiezen voor gedeeltelijke liquidatie.

Volgens de klacht onder 1.5 heeft de rechtbank miskend dat vergoeding van schade door hinder ten gevolge van een werk dat zich deels buiten het onteigende bevindt, noodzakelijk is voor de onteigende om een volledige schadeloosstelling te waarborgen in gevallen waarin de onteigende met een beroep op de defensieve functie van het eigendom (door verzet tegen de onteigening) kan verhinderen dat het werk gerealiseerd wordt.

Deze klacht berust op een extensieve opvatting van de defensieve functie van het eigendomsrecht, die noch geldend noch wenselijk recht is. Vergelijk hiervoor 3.9. Los daarvan geldt voor deze klacht hetzelfde als voor die van de direct voorafgaande subonderdelen.

De klacht onder 1.6 betoogt dat, voor zover de rechtbank heeft geoordeeld dat de hinder van de railinzetplaats met hekwerk kan worden gesplitst in hinder buiten het onteigende enerzijds en hinder op het onteigende anderzijds en om die reden niet voor vergoeding in aanmerking komt, dit oordeel getuigt van een onjuiste rechtsopvatting of onvoldoende is gemotiveerd. De stellers van het middel voeren aan dat ProRail de gehele railinzetplaats zal gebruiken en de aanwezigheid of het gebruik van die railinzetplaats niet splitsbaar is.

Op zichzelf is juist dat de railinzetplaats als een geheel aanwezig is en zal worden gebruikt. Ook dijklichamen zijn echter als een geheel aanwezig en hebben alleen zo hun functie en gebruik. Toch luidt het arrest Waterkering Zederik zoals het luidt. Daarom overtuigt het argument niet. Los hiervan geldt ook voor deze klacht wat hiervoor 4.6 e.v. gezegd: zij sluit niet goed aan bij de overweging waartegen zij richt. Bij een welwillende lezing van de klacht hebben [eisers] opnieuw geen belang, omdat de beslissing van de rechtbank zelfstandig wordt gedragen door de overweging dat geen alternatieve locatie beschikbaar is en dat een redelijk handend ondernemer zou kiezen voor gedeeltelijke liquidatie.

De motiveringsklachten onder 1.7 richten zich tegen het oordeel van de rechtbank onder 2.39 dat verplaatsing van het bedrijf van [eisers] geen optie is, omdat deskundigen geen alternatieve locatie hebben kunnen vinden en [eisers] hier onvoldoende tegenover hebben gesteld, maar – integendeel – ter zitting juist hebben bevestigd te hebben gezocht naar een alternatieve locatie in de buurt zonder zo’n locatie te hebben kunnen vinden. Volgens de stellers van het middel is dit oordeel onbegrijpelijk in het licht van een aantal door hen opgesomde feiten en omstandigheden. De klachten komen er in essentie op neer dat het vinden van een alternatieve locatie voor de bedrijfsactiviteiten weliswaar moeilijk was vanwege het beperkte aanbod van locaties, maar niet onmogelijk. In dit verband vermeldt de steller van het middel als ‘een feit van algemene bekendheid’ dat voor geld ‘alles te koop is’ en dat een premie uit handen breken een middel kan zijn om wél een vervangende locatie te bemachtigen.

Deze klachten zijn ongegrond. De maatstaf is wat een redelijk handelend persoon zou doen. Voor een keuze voor gedeeltelijke liquidatie is dus niet nodig dat het vinden van een alternatieve locatie in absolute zin onmogelijk is. In plaats daarvan volstaat dat een redelijk handelend persoon vanwege de moeilijkheid om een alternatieve locatie te vinden, van verplaatsing en reconstructie af zou zien. Dat met een premie uit handen breken mogelijk toch iets zou zijn te bereiken heeft de rechtbank klaarblijkelijk onder ogen gezien. De rechtbank verbindt aan de niet-beschikbaarheid van alternatieve locaties namelijk niet zomaar de conclusie dat een redelijk handelend ondernemer in dit geval voor gedeeltelijke liquidatie zou kiezen. Nee, zij besteedt mede aandacht aan de hoogte van de kosten van nieuwbouw en verwijst in dat verband naar de beperkte omzet van de vennootschap en de verhouding tussen de benodigde investering en de te verwachten opbrengst (laatste zin van de eerste alinea van rechtsoverweging 2.38 en tweede alinea van rechtsoverweging 2.39). Hierin ligt besloten dat een redelijk handelend persoon in de positie van [eisers] – naast een grote investering voor nieuwbouw – niet de extra investering van een premie uit handen breken zou willen doen.

Niet onbegrijpelijk is dat de rechtbank in de mededeling van de advocaten van [eisers] ter zitting – die inhield dat een alternatieve bedrijfslocatie in de buurt onvindbaar was – steun heeft gezien voor de bevindingen van deskundigen. Weliswaar zag die mededeling enkel op alternatieve locaties in de buurt, maar zij draagt wel bij aan de aannemelijkheid van de bevindingen van deskundigen.

In de procesinleiding in cassatie is onder 1.8 een voortbouwklacht te lezen, die geen bespreking behoeft.

De aanvulling van de procesinleiding in cassatie bevat klachten die de steller van het middel aanduidt als subonderdeel 1.8. Deze klachten richten zich eveneens tegen het oordeel van de rechtbank (onder 2.39) dat verplaatsing van het bedrijf van [eisers] geen optie is. Volgens de rechtsklacht is dit oordeel onjuist voor zover de rechtbank heeft verondersteld dat verplaatsing slechts een optie is als er alternatieven in de buurt beschikbaar zijn. Deze klacht mist feitelijke grondslag. De rechtbank heeft in navolging van deskundigen zich terecht de vraag gesteld wat een redelijk handelend ondernemer zou doen. In dat verband weegt voor de rechtbank in navolging van deskundigen zwaar dat een vervangende locatie niet te vinden was. De deskundigen hebben zich niet beperkt tot locaties in de buurt. Ook de rechtbank heeft dat niet gedaan. Zij heeft slechts de mededeling van de zijde van [eisers] dat een alternatieve bedrijfslocatie in de buurt onvindbaar was, opgevat als steun voor de bevindingen van de deskundigen dat meer algemeen een vervangende locatie rond de peildatum niet beschikbaar was.

Ook deze klacht faalt. Het oordeel van de rechtbank dat [eisers] onvoldoende tegenover de bevindingen van de deskundigen hebben gesteld, is niet onbegrijpelijk. Een afdoende motivering van dat oordeel ligt onder meer besloten in de tweede alinea van rechtsoverweging 2.39: nieuwbouw op een andere locatie vergt omvangrijker investeringen dan die een redelijk handelend ondernemer zou willen doen.

Volgens de klacht onder 2.1 is het oordeel van de rechtbank onjuist of onbegrijpelijk, omdat niet valt in te zien waarom de twee verklaringen van Pekaar en Hapak B.V. geen afbreuk doen aan de taxatie van [betrokkene 1] . Pekaar en Hapak B.V. hebben de handelsvoorraad op een aanzienlijk hoger bedrag (ruim € 1.700.000) getaxeerd dan [betrokkene 1] (€ 100.000), terwijl de rechtbank niet heeft overwogen dat zij ondeskundig zijn of tot een onjuiste taxatie zijn gekomen.

De klacht faalt. De waardering van bewijs is het domein van de rechter die over de feiten oordeelt. Uit rechtsoverweging 2.46 blijkt voldoende duidelijk waarom de rechtbank de taxatie van [betrokkene 1] bruikbaar acht en geen aanleiding ziet om de waarde van de handelsvoorraad van [eisers] opnieuw te beoordelen. De rechtbank heeft overwogen dat [eisers] geen gebruik hebben gemaakt van de aan hen geboden gelegenheid om tijdig boekhoudkundige gegevens te verstrekken, dat [eisers] geen bezwaar hebben gemaakt tegen de inschakeling van [betrokkene 1] , dat [eisers] (en een deurwaarder) bij de inventarisatie van de handelsvoorraad aanwezig waren, dat erkende taxateurs voor de waardering van de handelsvoorraad niet bleken te bestaan, dat [betrokkene 1] de door [eisers] overgelegde inventarisatie kennelijk heeft gebruikt bij de door hem verrichte taxatie, dat [eisers] geen bezwaren hebben geuit in hun reactie op het conceptrapport waarin naar de taxatie door [betrokkene 1] werd verwezen en dat [eisers] geen andere bezwaren hebben geuit tegen de wijze waarop [betrokkene 1] de waarde van de handelsvoorraad heeft vastgesteld. Bij deze stand van zaken is allerminst onbegrijpelijk dat de rechtbank de waarde van de handelsvoorraad (in navolging van de deskundigen) heeft gebaseerd op de door [betrokkene 1] verrichte taxatie. De rechtbank hoefde niet (nader) te motiveren waarom naar haar oordeel minder gewicht toekomt aan de door [eisers] ingebrachte verklaringen dan aan de taxatie door [betrokkene 1] .

Volgens de klacht onder 2.2 is het oordeel van de rechtbank dat [eisers] in hun reactie op het conceptrapport van 2 september 2021 geen bezwaren hebben geuit op het punt van de waardering van [betrokkene 1] onbegrijpelijk. Zij wijzen erop dat zij in die reactie hebben aangevoerd dat die waardering te laag is, gelet op de gedetailleerde opgave van de handelsvoorraad door [eisers] , in combinatie met de door [betrokkene 1] gehanteerde prijzen op zijn website.

De klacht faalt evenwel bij gebrek aan belang. Het oordeel van de rechtbank dat zij de waarde van de handelsvoorraad kan baseren op de taxatie door [betrokkene 1] wordt namelijk al zelfstandig gedragen door de voorafgaande overwegingen onder 2.45 van het vonnis: uit het woord ‘Bovendien’ blijkt dat de door de klacht bestreden overweging een nevengeschikt argument betreft.

In het verlengde van het voorgaande faalt ook de nadere klacht zoals eveneens onder 2.2 is te lezen, volgens welke de rechtbank zou hebben miskend dat in het onteigeningsrecht geen fatale termijnen gelden voor het indienen van bezwaren tegen een deskundigenadvies. Ten overvloede merk ik op dat de beginselen van een goede procesorde ook in onteigeningsprocedures gelden en dat de onteigeningsrechter daarom in het (zeer) late stadium waarin bezwaren tegen een deskundigenadvies worden ingebracht, aanleiding kan zien om die bezwaren ter zijde te stellen.

Uit het definitieve rapport blijkt dat partijen het erover eens zijn dat eventuele belastingschade als gevolg van de onteigening voor [eisers] bindend zal worden vastgesteld door de Stichting Adviesbureau Onroerende Zaken (SAOZ), indien partijen in onderling overleg niet tot een vaststelling kunnen komen.

In geschil is in hoeverre rekening moet worden gehouden met eventueel verschuldigde BTW over de schadeloosstelling. Zoals hiervoor overwogen (zie 2.10) hebben deskundigen in hun aanvullend advies van 4 maart 2022 te kennen gegeven dat zij het advies van Countus overnemen. Dit zou concreet betekenen dat [eiseres 2] B.V. aan ProRail € 181.836 BTW factureert.39

Ter zitting heeft ProRail het bijkomend aanbod gedaan om, indien daadwerkelijk BTW over de aan [eisers] in deze zaken toegekende schadeloosstelling wordt geheven, deze door ProRail aan hen zal worden vergoed. Deskundigen hebben hierop hun advies herzien en geadviseerd om – in plaats van hun eerdere advies om het rapport van Countus te volgen – ProRail te bevelen dit bijkomend aanbod gestand te doen. [eisers] hebben bezwaar gemaakt tegen deze herziening en vinden dat het rapport van Countus moet worden gevolgd.

De rechtbank neemt het herziene advies van deskundigen over. Op dit moment staat niet vast dat [eisers] daadwerkelijk BTW verschuldigd zijn over de aan hen toekomende schadeloosstelling. Het advies van Countus biedt op dit punt onvoldoende uitsluitsel. Het is aan de belastingrechter – en dus niet aan de civiele (handels)rechter – om die vraag in voorkomend geval te beantwoorden. De rechtbank is met deskundigen van oordeel dat het bijkomend aanbod van ProRail in de gegeven omstandigheden redelijk, het meest passend en toereikend is.

Met inachtneming van het voorgaande zal ProRail worden veroordeeld tot gestanddoening van de bijkomende aanbiedingen ter zake de (eventuele) belastingschade en de BTW over de schadeloosstelling.’40

Volgens de klacht onder 3.1 is de overweging van de rechtbank dat niet vaststaat dat [eisers] daadwerkelijk btw verschuldigd zijn over de aan hen toekomende schadeloosstelling onjuist. De rechtbank heeft volgens de stellers van het middel de inhoud van art. 40 Onteigeningswet en art. 3, 7 en 11 Wet OB miskend. Zij betogen dat het in deze zaak gaat om de levering van een onbebouwd bouwterrein dat bestemd is om te worden bebouwd met een of meerdere (gedeelten van) gebouwen, op grond waarvan de levering met btw is belast.

Deze klacht kan wegens gebrek aan belang niet tot cassatie leiden. Met (de gestanddoening van) het bijkomende aanbod van ProRail heeft [eisers] reeds aanspraak op vergoeding van de belastingschade die hij volgens de klacht lijdt. In de schriftelijke toelichting wordt namens [eisers] aangevoerd dat aan de onteigende niet valt uit te leggen dat hij/zij ‘maar in een nieuwe procedure (…) om vergoeding van de belastingschade als gevolg van de onteigening moet verzoeken’.41 Dit argument gaat niet op, omdat de rechtbank in het bestreden vonnis al heeft geoordeeld dat ProRail zal worden veroordeeld tot gestanddoening van het bijkomende aanbod tot vergoeding van alle btw ‘die de fiscus zal heffen over de aan [eisers] toegekende schadeloosstelling’.

Ook de overige klachten van het onderdeel missen doel vanwege hetzelfde gebrek aan belang.

Ten overvloede enkele nadere opmerkingen naar aanleiding van de klacht onder 3.6. Die klacht richt zich tegen de overweging van de rechtbank (onder 2.51) dat het aan de belastingrechter – en dus niet aan de civiele rechter – is om de vraag te beantwoorden of [eisers] daadwerkelijk btw verschuldigd zijn over de aan hen toekomende schadeloosstelling. Volgens de stellers van het middel heeft de rechtbank hiermee miskend dat het aan de onteigeningsrechter is om in een en hetzelfde vonnis vast te stellen of een onteigende belastingschade lijdt, en zo ja hoeveel.

De klacht is ongegrond. Inderdaad is vaste rechtspraak van uw Raad dat de onteigeningsrechter gehouden is bij een en hetzelfde vonnis uitspraak te doen over de totale aan de onteigende partij en eventuele derde-belanghebbenden toekomende schadeloosstelling.42 De rechtbank heeft deze verplichting echter niet geschonden in deze zaak. Zij heeft onder 2.52 geoordeeld dat zij ProRail zal veroordelen tot gestanddoening van het door haar gedane bijkomende aanbod ter zake van de (eventuele) belastingschade en de btw over de schadeloosstelling, welke aanbieding volgens de rechtbank (onder 2.51) ‘in de gegeven omstandigheden redelijk, het meest passend en toereikend is’. In dit oordeel ligt besloten dat [eisers] , voor zover zij belastingschade zullen lijden, tegenover ProRail aanspraak kunnen maken op nakoming van het bijkomende aanbod tot volledige vergoeding van die schade.

Deze klacht is gegrond. Nu de huurderving waarover het gaat, naar in cassatie niet is bestreden, is toe te schrijven aan uitplaatsing door de Gemeente in verband met de onteigening en zonder de onteigening niet zou zijn opgetreden, dient dit nadeel in het kader van de onteigening aan Selva te worden vergoed (Hoge Raad 14 februari 1968, NJ 1968, 209). Indien de onteigenende partij nader heeft aangeboden een zodanig nadeel buiten het onteigeningsgeding te vergoeden – laat staan indien zij slechts heeft aangeboden het te “behandelen” –, ontheft die omstandigheid de onteigeningsrechter niet van de plicht de gehele schadeloosstelling, dus ook dit deel daarvan, zelfstandig vast te stellen bij één vonnis.’

Zoals al blijkt uit deze rechtsoverweging stond in die zaak tussen partijen wél ter discussie of de door de onteigende gestelde huurschade onteigeningsschade betrof. Bovendien was de omvang van de betreffende (huur)schadepost in geschil: de gemeente in die zaak stelde zich op het standpunt dat er in het geheel geen huurderving was.45 Onder die omstandigheden geldt dat de onteigende, als de onteigeningsrechter niet vaststelt in hoeverre de schadeloosstelling mede een vergoeding voor huurschade omvat, niet de zekerheid heeft of, en zo ja in hoeverre hij die huurschade vergoed krijgt van de onteigenaar. Zoals het zojuist gegeven citaat blijkt, hield het aanbod van de onteigenaar in de zaak uit 1999 ook niet meer in dan dat de schadeclaim van de onteigende alsnog buiten de onteigeningsprocedure ‘zou worden behandeld’.

In de onderhavige zaak is van de hiervoor bedoelde onzekerheid geen sprake: [eisers] kunnen eenvoudig afwachten of de fiscus btw zal heffen over de aan hem toekomende schadeloosstelling. Voor het geval dat de fiscus daartoe daadwerkelijk zal overgaan, heeft de rechtbank in dit vonnis alvast geoordeeld dat zij ProRail zal veroordelen tot gestanddoening van het bijkomende aanbod tot vergoeding van de belastingschade. Het valt op dat ondanks die aankondiging in het dictum een uitdrukkelijke veroordeling om dit bijkomend aanbod gestand te doen, ontbreekt. Daarover klaagt het cassatiemiddel niet. Als ik het goed zie kunnen [eisers] op dit punt aanvulling van het vonnis verzoeken op grond van art. 2 Onteigeningswet jo. 32 Rv.

Ik merk nog op dat ook de omstandigheid dat [eisers] niet met het bijkomende aanbod hebben ingestemd, niet meebrengt dat het oordeel van de rechtbank onjuist is. Volgens vaste rechtspraak dient de onteigeningsrechter zelfstandig te onderzoeken welke schadevergoeding aan de onteigende toekomt en is hij daarbij noch gebonden aan het advies van de door hem benoemde deskundigen noch aan het standpunt van partijen over de hoogte van de schadeloosstelling.46 In een conclusie uit 2019 schreef ik reeds dat daarom niet voor de hand ligt dat de onteigeningsrechter wat zijn beslissing over bijkomende aanbiedingen betreft wél aan de grenzen van het partijdebat gebonden zou zijn.47 Een van de klachten van het cassatiemiddel in de betreffende zaak berustte op de tegengestelde rechtsopvatting. Uw Raad heeft deze klacht verworpen (en de zaak afgedaan met art. 81 RO).48

Mijn slotsom is dat geen van de klachten van het middel tot cassatie leidt.