Uitspraken

De rechtbank stelt voorop dat de dood van hun echtgenoten voor eiseressen een verdrietige en tragische gebeurtenis is, die hun leven heeft getekend. Eiseressen hebben tijdens de zitting geschetst hoe zij de gebeurtenissen destijds hebben ervaren en welke verdrietige en ingrijpende gevolgen de dood van hun echtgenoten voor hen heeft (gehad). Dit verdriet en het grote verlies van eiseressen staan niet ter discussie. Vaststaat ook dat hun leven ingrijpend is veranderd na de dood van hun echtgenoten en de daaraan voorafgaande arrestatie, detentie en procedure voor het tribunaal. De rechtbank is zich bewust van het schokkende en tragische karakter van de gebeurtenissen, dat ook door gedaagden is onderschreven.

In deze procedure dient de rechtbank de vraag te beantwoorden of gedaagden, zoals eiseressen stellen, in rechte medeverantwoordelijk kunnen worden gehouden voor de arrestatie, detentie en de (tenuitvoerlegging van) de veroordeling van hun echtgenoten.

De rechtbank zal hierna eerst (onder II) nader ingaan op de door eiseressen ingeroepen grondrechten en de wijze waarop in Nigeria kan worden opgekomen voor (dreigende) schending daarvan. Daarna zal zij (onder III) in de hoofdzaak en in het incident beoordelen of zij rechtsmacht heeft. Onder IV wordt het incident beoordeeld, gevolgd door het beroep op verjaring (onder V) en de beoordeling ten gronde (onder VI). Het vonnis is hierna als volgt ingedeeld:

II. de door eiseressen ingeroepen grondrechten en de wijze waarop in Nigeria kan worden opgekomen tegen (dreigende) schending daarvan

III. rechtsmacht van de Nederlandse rechter

IV. het exhibitie-incident

IV.1 de intended trial exhibits en intended trial depositions (vordering i) en ii))

IV.2 de CDST-documenten (vordering iii))

IV.3 de minutes van de CMD-meeting van 7 november 1995

V. het beroep op verjaring van gedaagden

VI. bespreking van de verwijten ten gronde

VI.1 betrokkenheid bij en beïnvloeding van het proces voor het tribunaal

VI.1.a het houden van een watching brief, ondersteuning van de aanklager en informele contacten met de rechters van het tribunaal

VI.1.b omkoping getuigen

VI.1.b.i betrokkenheid van SPDC

VI.1.b.ii gebruik verklaringen bij de veroordelingen

VI.1.b.iii gebruik verklaringen bij de arrestatie en detentie

VI.1.c [N]

VI.2 aanbod tot beïnvloeding van het proces onder voorwaarde van staken protest MOSOP tegen SPDC

VI.3 niet interveniëren in het proces

VI.3.a volgen proces

VI.3.b stille diplomatie

VI.3.b.i contacten van [L] met Nigeriaanse functionarissen

VI.3.b.ii andere contacten met Nigeriaanse functionarissen

VI.3.b.iii de periode tussen de vonnissen en de executies

VI.3.b.iv toetsing

VII. slotsom

II. de door eiseressen ingeroepen grondrechten en de wijze waarop in Nigeria kan worden opgekomen tegen (dreigende) schending daarvan

De door eiseressen ingeroepen ACHPR is door Nigeria ondertekend en geratificeerd en vervolgens geïncorporeerd in Nigeriaanse wetgeving door middel van de African Charter on Human and Peoples’ Rights (Ratification and Enforcement) Act 1983.1 Deze wet bestaat uit twee artikelen: de in artikel 2 neergelegde citeerbepaling en artikel 1, dat als volgt luidt:

“As from the commencement of this Act, the provisions of the African Charter on Human and Peoples’ Rights which are set out in the Schedule to this Act shall, subject as thereunder provided, have force of law in Nigeria and shall be given full recognition and effect and be applied by all authorities and persons exercising legislative, executive or judicial powers in Nigeria.”

The Schedule to this Act is de volledige ACHPR, die daarmee is geïncorporeerd in de Nigeriaanse rechtsorde. De Nigeriaanse Supreme Court overwoog daarover:

“Since the Charter has become part of our domestic laws, the enforcement of its provisions like all our other laws fall within the judicial powers of the courts as provided by the Constitution and all other laws relating thereto.” 2

De artikelen 31 t/m 34 van de NGW (1979), waarop eiseressen zich beroepen, zijn opgenomen in hoofdstuk IV van de NGW (1979). Het eveneens in hoofdstuk IV van de NGW (1979) opgenomen artikel 42 NGW (1979) bepaalt:

“(1) Any person who alleges that any of the provisions of this Chapter has been, is being or likely to be contravened in any State in relation to him may apply to a High Court in that State for redress.

(2) Subject to the provisions of this Constitution, a High Court shall have original jurisdiction to hear and determine any application made to it in pursuance of this section and may make such orders, issue such writs and give such directions as it may consider appropriate for the purpose of enforcement or securing the enforcing within that State of any right to which the person who makes the application may be entitled under this Chapter.”

Artikel 46 van Nigeriaanse Grondwet van 1999 (NGW (1999)) is gelijkluidend. Deze bepaling is eveneens opgenomen in hoofdstuk IV van die Grondwet, dat net als hoofdstuk IV van de NGW 1979 grondrechten bevat.

De door eiseressen ingeroepen grondrechten hebben naar Nigeriaans recht horizontale werking.3 Deze jurisprudentie is als volgt samengevat door Akintin JSC in de zaak Abdulhamid v. Akar and another4:

“The position of the law is that where fundamental rights are invaded not by government agencies but by ordinary individuals, as in the instant case, such victims have rights against the individual perpetrators of the acts as they would have done against state actions. It follows therefor that in the absence of a clear and positive prohibition which precludes an individual to assert a violation or maintain a similar action in a court of law against another individual for his act that had occasioned wrong or damage to him or his property in the same way as an action he could maintain against the State for a similar infraction.”

Deze grondrechten kunnen ook tegenover bedrijven worden ingeroepen.

Het derde lid van artikel 42 NGW (1979)/46 NGW (1999) geeft de Nigeriaanse Chief Justice (hierna de Chief Justice) de bevoegdheid

“(to) make rules with respect to the practice and procedure of a High Court for the purposes of this section.”

In 2009 heeft de Chief Justice nieuwe FREP-Rules vastgesteld (de FREP-Rules 2009), die op 1 december 2009 in werking zijn getreden. De FREP-Rules 2009 gelden ook voor redress in verband met (dreigende) schendingen van de ACPHR. Order II (1) van de FREP-Rules 2009 bepaalt:

“Any person who alleges that any of the Fundamental Rights provided for in the Constitution or African Charter on Human and Peoples’ Rights (Ratification and Enforcement) Act [onderstreping rechtbank] and to which he is entitled, has been, is being, or is likely to be infringed, may apply to the Court in the State where the infringement occurs or is likely to occur, for redress:”

Onder de FREP-Rules 1979 was al aangenomen dat op de grondrechten uit de ACPHR onder de daarin geregelde sui generis procedure een beroep kon worden gedaan.5

Order XV Rule (1) en (2) van de FREP-Rules 2009 bepalen:

“(1) The Fundamental Rights (Enforcement Procedure) Rules 1979 are hereby abrogated.

(2) From the commencement of these Rules, pending Human Rights applications commenced under the 1979 Rules shall not be defeated in whole or in part, or suffer any judicial censure, or be struck out or prejudiced, or be adjourned or dismissed, for failure to comply with these Rules provided the applications are in substantial compliance with the Rules.”

In de Explanatory Note bij de FREP-Rules 2009 staat dat deze de procedure regelen voor de sui generis actie voor (dreigende) schendingen van grondrechten:

“These Rules provide for the rules of procedure to be followed in the Court in applications for the enforcement or securing the enforcement of Fundamental Rights under Chapter IV of the 1999 Constitution and the African Charter on Human and Peoples Rights (Ratification and Enforcement) Act.”

Voor niet in de FREP-Rules 2009 geregelde situaties gelden the Civil Procedure Rules of the Court for the time being in force (zie Order XV (4) FREP-Rules 2009).

In de FREP-Rules 2009 is een aantal onder de FREP-Rules 1979 bestaande procedurele eisen en formaliteiten afgeschaft. De preambule bevat de opdracht aan de rechter om “constantly and conscientiously seek to give effect to the overriding objectives of these Rules.” De daaropvolgende overriding objectives strekken tot het geven van ruime toepassing aan bescherming van grondrechten en tot het extensief uitleggen ervan. Tot deze overriding objectives behoren onder meer:

“(a) The Constitution, especially Chapter IV, as well as the African Charter, shall be expansively and purposely interpreted and applied, with a view to advancing and realising the rights and freedoms contained in them and affording the protections intended by them.

Eén van de wijzigingen van de FREP-Rules 2009 ten opzichte van de FREP-Rules 1979 betreft de periode waarbinnen een vordering aanhangig moet worden gemaakt. Order I (3) van de FREP-Rules 1979 – waarop gedaagden hun hierna onder V. te bespreken beroep op verjaring baseren – bepaalt:

“Leave shall not be granted to apply for an order under these Rules unless the application is made within twelve months from the date of the happening of the event, matter, or act complained of, or such other period as may be prescribed by any enactment or, except where a period is so prescribed, the delay is accounted for to the satisfaction of the Court or Judge to whom the application for leave is made.”

Order III van FREP-Rules 2009 bepaalt:

“An application for the enforcement of Fundamental Rights shall not be affected by any limitation Statute whatsoever.”

Naar Nigeriaans recht is de sui generis procedure waarvoor de FREP-Rules 1979/2009 gelden geen exclusieve rechtsgang voor (dreigende) schendingen van grondrechten.8 Deze kunnen ook in andere procedures en op andere grondslagen aan de orde worden gesteld, bijvoorbeeld in het kader van een strafrechtelijke procedure of in een procedure over een vordering gebaseerd op tort of contract. Het Nigeriaanse Supreme Court heeft hierover overwogen:

“(…) the provision of Section 42 of the Constitution for the enforcement of the fundamental rights enshrined in Chapter IV of the Constitution is only permissible and does not constitute a monopoly for those rights. The object of the Section is to prove a simple and effective judicial process for the enforcement of fundamental rights in order to avoid the cumbersome procedure and technicalities for their enforcement under the rules of the common law or other statutory provisions. The object has been achieved by the (FREP-Rules ((1979)). It must be emphasised that the Section does not exclude the application of the other means of their enforcement under the common law or statutes or rules of courts. (…) A person whose fundamental right is being or likely to be contravened may resort to any of these remedies for redress.” 9

IV.1 de intended trial exhibits en intended trial depositions (vordering i) en ii))

Artikel 843a lid 1 Rv eist dat de bescheiden waarvan inzage of afschrift wordt gevorderd, voldoende bepaald zijn. De gevorderde bescheiden behoeven niet individueel te worden omschreven. Aan deze eis is voldaan als er een redelijke grond is aan te nemen dat de gevorderde stukken bestaan en de vordering:

“betrekking (heeft) op een onderwerp dat nauwkeurig is afgebakend door omschrijving van het dossier en het noemen van de bij de stukken betrokken personen en instanties.” 16

Met deze invulling van de eis van voldoende bepaaldheid wordt bereikt dat de positie van degene die inzage vordert niet onredelijk wordt bemoeilijkt door van hem te verlangen dat hij alle bescheiden specificeert en individueel omschrijft. Tegelijkertijd wordt hiermee bereikt dat de positie van degene van wie inzage wordt gevorderd niet onredelijk wordt geschaad, aangezien wel sprake moet zijn van een voldoende nauwkeurige afbakening. Hoewel in de loop der jaren een ruimere invulling is gegeven aan de in artikel 843a Rv opgenomen eisen ‘bepaalde bescheiden’ en ‘rechtmatig belang’, geldt de bedoeling die de wetgever had met het in artikel 843a Rv opnemen van deze eisen – te weten het voorkomen van ‘fishing expeditions’ – onverkort.

Ook deze drie stappen beslaan ieder voor zich een veelheid van (sub)onderwerpen.

Gelet op dit een en ander zijn de gevorderde categorieën documenten de intended trial exhibits en intended trial depositions uit de discovery in de Amerikaanse procedures te ruim omschreven en voldoen zij niet aan de eis van ‘bepaalde bescheiden’. Nu dat het geval is, kan evenmin worden aangenomen dat is voldaan aan het vereiste van ‘rechtmatig belang’. Daar komt bij dat de vorderingen in deze procedure anders zijn ingestoken dan de vorderingen in de Amerikaanse procedure. De omstandigheid dat deze stukken in de Amerikaanse procedures mogelijk van belang waren, betekent dan ook niet automatisch dat eiseressen een rechtmatig belang hebben bij kennisname van de bescheiden in deze, anders ingestoken, procedure. Het in algemene zin mogelijk relevant of interessant zijn van een zeer grote hoeveelheid bescheiden, is tot slot onvoldoende om te voldoen aan de in artikel 843a lid 1 Rv gestelde eis van voldoende rechtmatig belang.

IV.2 de CDST-documenten (vordering iii))

IV.3 de minutes van de meeting van 7 november 1995

Uit de door de rechtbank geraadpleegde literatuur en jurisprudentie over het door gedaagden ingeroepen Order I (3) van de FREP-Rules 1979 en over Order III van de FREP-Rules 2009 volgt dat de kwalificatie van de daarin neergelegde voorschriften – als al dan niet (zuiver) processuele voorwaarde – aan discussie onderhevig is (geweest) en dat de vraag is opgeworpen of de Chief Justice met de vaststelling van deze bepaling al dan niet buiten de reikwijdte van de aan hem gegeven bevoegdheid om processuele regels vast te stellen is getreden. Wat daarvan ook moge zijn, in de Nigeriaanse rechtspraak is aanvaard dat het recht om een vordering in te stellen in de sui generis procedure waarvoor de FREP-Rules gelden onder de FREP-Rules 1979 in tijd is beperkt. Zo is in de zaak N.D.I.C. v. O’Silvawax Intl. Ltd, waarin de vordering van 8 november 1996 zag op gebeurtenissen die hadden plaatsgevonden op 24 juli 1995 overwogen:

“A cause of action accrues on a date when a breach or any event would warrant a person who is adversely affected by the act of another to seek redress in court. A legal right to enforce an action is not a perpetual right but a right generally limited by statute. A cause of action will be statute barred if legal proceedings cannot be commenced in respect of same because the period laid down by the limitation Law or Act has elapsed. If the date on the writ is beyond the period allowed by the limitation law then the action is statute barred.

(…)

In this appeal, the time between the date the cause of action accrued and when the action was filed going by the writ, falls outside the limitation period allowed by the (FREP-Rules) [1979, toevoeging rechtbank] thereby making this action invalid and incompetent. Where the cause of action of the plaintiff is statute-barred, it affects the legal competence or jurisdiction of the court.”18

Na inwerkingtreding van de FREP-Rules 2009 is Order I rule (1) van de FREP-Rules 1979 nog toegepast in procedures waarin de vordering vóór inwerkingtreding van de FREP-Rules 2009 was ingediend. Dit is bijvoorbeeld gebeurd in de uitspraak van 6 maart 2015, Denca Services Ltd. v. Leo Oleka and sons, Nigeria Custom Services, waarin op 5 april 2007 een vordering was ingediend over gebeurtenissen die hadden plaatsgevonden op 8 april 2005.19 In de eveneens na 1 december 2009 gedane uitspraak in de zaak The Gov. of Borno State cs v. Alh. Ngabura Bukar Gadangari over een op 22 januari 2008 ingediende vordering met betrekking tot gebeurtenissen die hadden plaatsgevonden op 17 februari 2004 is overwogen:20

“(…) to enforce infringement of any of the fundamental rights enshrined in Chapter IV of de Constitution of the Federal Republic of Nigeria, 1979 if not made within twelve months from the date of the happening of the event or act complained of will not confer jurisdiction on the lower court to entertain and grant relief to the aggrieved person.

(…)

Order 1 rule 3 (1) of the (FREP-Rules) 1979 is a limitation rule by which an application for leave to enforce the fundamental right of any person is to be commenced “within twelve months from the date of the happening of the event, matter, or act complained of…”(…)

Time is of the essence under limitation statutes or rules.”

Op 9 maart 2018 heeft de Court of Appeal in the Akure Judicial Division, Holden at Akure in de zaak Fam-Lab Nigeria Limited & Anor v. Jahmarco Nigeria Limited & Anor21 uitspraak gedaan in een zaak over gebeurtenissen die vóór inwerkingtreding van de FREP-Rules 2009 hadden plaatsgevonden. Anders dan de vorderingen in de hiervoor besproken zaken, is de vordering in deze zaak ingediend ná inwerkingtreding van de FREP-Rules 2009. Onder Order I rule (1) van de FREP-Rules 1979 – die golden ten tijde van de gebeurtenissen waarop de vordering zag – is deze vordering (veel) te laat ingediend. In deze uitspraak heeft de Court of Appeal in the Akure Judicial Division echter overwogen dat de vordering moest worden getoetst aan de FREP Rules 2009:22

“To begin with, the 2009 FREPR, in Order XV Rule 1 thereof, repealed the 1979 FREPR. In other words, the former abrogated the life span of the latter. By the revocation, the 2009 FREPR put an end to the 1979 FREPR and same ceased to be in existence (…). 23 In the eyes of the law, the 1979 FREPR "is regarded in the absence of any provision to the contrary, as having never existed, except as to matters or transaction past and closed...." 24 In Olafisoye v. FRN (2004) 4 NWLR (Pt. 864) 580 at 636 Tobi, JSC, graphically weaved the dismal effect of repeal of legislation in these immaculate words: "A repealed law no more has legal life, as it does not exist any longer; it cannot be cited as if it still exists. If it must be cited at all, it must be cited as a repealed law, which has no life to influence an argument. A repealed law cannot be basis for any comparison with any existing law...

Nevertheless, the appellants will not reap from the above hallowed principle of law. The reasons are

not far-fetched. Firstly, the law applicable to jurisdiction of a Court is that in existence when the action is instituted and heard, not that in force when the cause of action ensued. 25 It flows from this agelong rule, that the 2009 FREPR, which is now operational during the hearing of the appeal, is the applicable subsidiary enactment. Secondly, the 1979 FREPR, on which they anchored their case, falls within the wide domain of adjectival law. In the view of the law, procedural law "relates to practice and procedure, that is, rules according to which substantive law is administered" while "substantive law is concerned with the creation, definition, limitation of obligation". 26 Both the 1979 and 2009 FREPR trace their paternity to Section 46 of the Constitution, as amended. They are procedural avenues usable to prosecute and effectuate fundamental rights of the citizens as ingrained in Section 33-44 of the Constitution, as amended. 27 It is long established principle of law, that the procedural law in existence at the time a case is heard, whether at the trial or appellate level, applies to the determination of it. It is of no moment if the procedural law came into being/force before or after an appeal has been filed. 28 The wisdom behind the rule of interpretation is that subsidiary legislations do not donate vested rights to the citizenry. Altogether, it is the operative 2009 FREPR, which has dethroned the 1979 FREPR that made provision for limitation of action, that is applicable to the appeal. Admirably, the limitation clause has been banished by the 2009 FREPR. This is a serious coup de grace on the appellants standpoint on the stubborn issue."

De rechtbank zal hierna onder VI.1 t/m VI.3 deze verwijten beoordelen. Zij zal daarbij ook de voor deze verwijten relevante feiten nader vaststellen. Partijen gaan ervan uit dat de stelplicht en de bewijslast op eiseressen rusten. Over de bewijslast van een (dreigende) schending van fundamentele rechten heeft de Nigeriaanse Supreme Court in de zaak Okafor v. Lagos State Govt.29overwogen:

“The law remains that he who asserts must prove. So the appellant has the onus of proving by credible affidavit evidence that her fundamental rights were breached.”

Ook naar Nederlands procesrecht – voor zover toepasselijk op de bewijslastverdeling – rusten de stelplicht en de bewijslast op eiseressen.

VI.1 betrokkenheid bij en beïnvloeding van het proces

VI.1.a het houden van een watching brief, ondersteuning van de aanklager en informele contacten met de rechters van het tribunaal

De instructie van legal advisor van SPDC, [Z] , aan [Y] van 1 december 1994 luidt als volgt:

“As Shell has various interests in the Ogoni area which were adversely affected by the disturbances, we consider it necessary to brief a lawyer to follow up the proceedings in case Shell would be expected to testify before the panel.

We therefore request you to hold a watching brief on behalf of Shell during the proceedings.

We expect you to:

Het transcript van de zitting van het tribunaal, 6 februari 1995, vermeldt dat [AA] , een kantoorgenoot van [Y] , aan het tribunaal kenbaar heeft gemaakt:

“My Lord, I am holding brief for Chief [Y] . My Lord, we have a watch brief for Shell Development Company of Nigeria.”
De aanklager verzette zich tegen het toelaten van de watching brief voor SPDC:

“My Lord, no staff of the Shell Development Company is involved in this case.

(…)

I do not think Shell Development Company is involved in this matter. My Lord should not take notice of his appearance.”

[AA] heeft vervolgens herhaald dat zijn positie is: “holding brief for Chief [Y] who has a watching brief on behalf of Shell Development Company” en heeft gevraagd: “I would like to be on record, Sir.”, waarop de voorzitter van het tribunaal heeft geantwoord: “I have already written that”.

Hieruit leidt de rechtbank af dat het tribunaal [Y] op de eerste zittingsdag heeft toegelaten als houdende een watching brief voor SPDC.

[Y] heeft namelijk bij brief van 8 februari 1995 aan SPDC laten weten dat het tribunaal gaat over de moord op de Ogoni leiders en:

“It is clear therefore that suspicions may be raised as to what interests SHELL has in the matter as to necessitate its representation by Counsel, albeit holding a Watching Brief.

We are already on record, but it is our humble view that we can clarify the situation to the Tribunal and to the public, to the effect that SHELL was under the impression that the work of the Tribunal was to inquire into the OGONI-LAND Disturbances , and not as revealed by the Information, to try the Accused Persons for the offences of MURDER. Thereafter, we would request to be allowed to maintain a passive presence at the Tribunal, like any other interested member of the public.”

[Z] heeft hierop op 13 februari 1995 geantwoord dat SPDC instemt met dit voorstel en [Y] gevraagd om zijn positie zelf te verduidelijken op de volgende zittingsdag. Het transcript van de zitting van het tribunaal van 21 februari 1995 vermeldt dat [Y] , die toen zelf ter zitting aanwezig was, aan het tribunaal heeft laten weten:

“On the 6th February, 1995, we announced that we were representing the interest of Shell Development Company, holding a watching brief. Having obtained the records of the proceedings, we have observed that it is not a Tribunal of Inquiry but a trial for the offence of murder and we have advised our client in that light that there is no Shell employee accused, there is no Shell employee a victim or a witness (…) and so Sir, Shell Development Company is not particularly participating.”

Nadat de voorzitter van het tribunaal heeft gevraagd of [Y] zeker hiervan is, gezien de die dag door de verdediging geuite verdenking van omkoping van getuigen door SPDC (zie ook hierna onder VI.1.b), heeft [Y] geantwoord:

“Perhaps, when it is being investigated, our client will have an opportunity to defend themselves but that matter [de gestelde omkoping van getuigen door SPDC, toevoeging rechtbank] is not yet on trial.”

[T] schrijft echter:

“The tribunal sits in a large room in the House of Assembly in Port Harcourt. Its members sit at one end of the room with three soldiers behind them. (…) Facing the members of the tribunal is the dock; the prosecution sit to one side and the defence to the other.” 34

Onduidelijk is daarmee of de advocaten van het kantoor van [Y] al dan niet naast de aanklager zaten. Ook dit kan echter onbesproken blijven. Gedaagden betwisten niet dat [Y] en zijn kantoorgenoten mogelijk tijdens de zittingen van het tribunaal met de aanklager hebben gesproken. Dat op zichzelf is echter geen reden om aan te nemen dat zij met hem hebben samengewerkt of hem hebben ondersteund. Ook overigens is er geen concreet aanknopingspunt om dit aan te nemen. Dit volgt ook niet uit de door eiseressen aangehaalde schriftelijke verklaringen, die alleen in algemene termen spreken over informatie uitwisselen. Uit het transcript van de zitting van 6 februari 1995 volgt verder dat de aanklager zich verzette tegen het toelaten van de watching brief van SPDC (zie onder 4.69). Dat is een contra-indicatie voor de door eiseressen gesuggereerde samenwerking door (de advocaten van het kantoor van) [Y] met de aanklager. De aanklager gaf immers daarmee te kennen dat hij vond dat SPDC geen rol had in het proces en dat hij kennelijk geen behoefte had aan ondersteuning door SPDC. Een verdere contra-indicatie is het ontbreken van enig aanknopingspunt voor de juistheid van deze stelling van eiseressen in de rapporten van de onafhankelijke organisaties en personen die het proces hebben geobserveerd, zoals [T] , Human Rights Watch en Amnesty International (zie onder 2.31, 2.32 en 2.33). Zij waren aanwezig bij (delen van) het proces en hebben de gang van zaken nauwlettend geobserveerd. Ook hebben zij destijds gesproken met vele betrokkenen. Hun rapporten bevatten kanttekeningen bij de onafhankelijkheid van het tribunaal en de eerlijkheid van het proces, bijvoorbeeld over de hierna te bespreken gestelde omkoping van getuigen en de rol van [N] (zie bijvoorbeeld [T] , onder 2.31). Het rapport van Human Rights Watch bevat een uiterst kritisch hoofdstuk over de rol van SPDC in Nigeria en de a-politieke koers van gedaagden (The Role and Responsibilities of Royal Dutch/Shell). Deze rapporten vermelden echter niets over samenwerking met of ondersteuning van de aanklager door (de advocaten van) SPDC. In deze rapporten zijn dan ook geen aanknopingspunten te vinden ter ondersteuning van de stelling dat SPDC heeft samengewerkt met de aanklager of deze heeft ondersteund of van informatie heeft voorzien.

Feitelijke grondslag ontbreekt ook voor de gestelde beïnvloeding door informele contacten met de rechters van het tribunaal in de vorm van het organiseren van een welkomstdiner en het ontvangen van de rechters in de senior staff club van SPDC. Eiseressen baseren deze informele contacten op de schriftelijke verklaring van de advocaat [CC] van 16 juni 2017, waarin staat:

“Even though Shell was formally an interested party in the proceedings, it organized a dinner for the judges of the Civil Disturbances Special Tribunal (…).”

Volgens deze verklaring is ook een foto van dit diner in een krant gepubliceerd. Eiseressen verwijzen verder naar de verklaringen van de advocaten [BB] van 15 juni 2017 en [FF] van 2 mei 2017. Daarin staat dat de rechters van het tribunaal na een zittingsdag werden begeleid naar de residential area van SPDC op Aba Road, waar zij verbleven en verpoosden in de senior staff club van SPDC. In de schriftelijke verklaringen staat dat dit is gezien door mensen die door de advocaten waren ingehuurd om de rechters te volgen.

VI.1.b omkoping getuigen

VI1.b.i betrokkenheid van SDPC

In de affidavit van [U] , een muzikant, staat – voor zover hier van belang:

“I was afraid so I made a statement to them, but they refused my statement and ask me to copy a statement already made by them. Under duress I made the writing of their statements. (…) At this time I was promise that after the case in Court I will be given a house any place in the Country, a Contract from Shell and OMPADEC and some amount of money to buy my musical instrument. (…) On another date of meeting in [GG] ’s House, representative from Shell, OMPADEC, security agents, Govt officials and the [GG] , [R] and [P] ’s family were present and they all agreed. The family gave some money say that the money came from the Govt. and Shell. my case I was given N 30,000 from Shell and Govt.”

De affidavit van [V] bevindt zich niet bij de gedingstukken. Eiseressen hebben wel zijn verklaring in de Kiobel -procedure in het geding gebracht. Daarin heeft [V] verklaard over een bijeenkomst in het government house in Rivers State, waar ook de getuigen [II] , [KK] , [LL] , [NN] , [JJ] en [U] aanwezig waren. [V] heeft onder meer verklaard:

“(...) this was like a table like this, we sit down like this and he said first of all he came in when we all came in, I said the first time you came in here, you introduce yourself to me, I introduce myself to you, so he stand up and said, this is governor of river state, this is commissioner police, this is representative of Shell, and this is Umbadek chairman, and many other peoples like that? I don’t know most of their names again.

Q. Where did this meeting that you’re referring to take place?

A. It was government house.

Q. In the city?

A. Rivers state, the capital.

Q. Approximately when did this meeting take place?

A. Within June, July, 1994.

(...)

Q. You refer to someone as a Shell representative. Do you know the name of this person?

A. He said this is OC [Y] , Shell’s lawyer, that’s what he said.

Q. Had you ever seen mr. [Y] before?

A. No. That was the first time I saw him.

Q. Was there anyone else at the meeting that you understood to be representing what you refer to as Shell in any way?

A. He was the only person over there.

[V] heeft vervolgens verklaard dat de getuigen een verklaring op papier moesten zetten. Ze mochten niet weg en zijn een paar dagen gebleven. Op een gegeven moment werden “prepared statements” gebracht. [V] heeft daarover verklaard:

“Then this is the very time when they bring the statement, prepared statement, that is the time they brought money for us.

(...)

Q. I’m just asking if you recall were there any other people there? Was there anyone, for example, from – that you believed to be from SPDC?

A. That’s what I want to explain to you. Yeah. I have somebody who was there. This is a time he came in, he came in with money. Sign this statement that we involve [I] and the rest and they give you the money and [II] , he was very, very intelligent and he asked [GG] , where is this money from? He said, this money come from Shell, government of Nigeria. This is why the chairman, the lawyer representative is here.

Q. Who told you to sign the statement?

A. [GG] .”

De gestelde omkoping van getuigen wordt genoemd in de rapporten van [T] en Human Rights Watch (zie onder 2.31 en 2.32). Destijds bestond reeds de verdenking van betrokkenheid daarbij van SPDC. In het rapport van Human Rights Watch staat bijvoorbeeld dat deze beschuldigingen van omkoping destijds zowel door de aanklager als door SPDC zijn ontkend.35 Deze verdenking is ook besproken tijdens het proces, toen de voorzitter in verband daarmee aan [Y] vroeg of deze zeker wist dat hij niet langer een watching brief voor SPDC wenste te houden (zie onder 4.69). Het transcript van de zitting van 21 februari 1995 vermeldt verder dat [DD] , de advocaat van [I] , [W] en [EE] , de affidavits van [U] en [V] aan de orde heeft gesteld en heeft verzocht of deze affidavits, die ook in de krant The Masses waren afgedrukt, in het geding mochten worden gebracht. De voorzitter van het tribunaal heeft daarover opgemerkt:

“This case is not going to be tried on affidavit; the case is going to be based on evidence before the Tribunal. Even the statements given by the accused persons, they still have to give oral evidence. It is not going to be judged on Affidavits.”

Het verzoek om de aanvullende verklaringen in te brengen is als prematuur afgewezen:

“The trial will soon be on and the accused persons will have the opportunity to challenge the veracity of his evidence and render any document they may wish. This observation as far as the Tribunal is concerned is premature.”

De affidavits zijn volgens het transcript van deze zitting 27 februari 1995 opnieuw aan de orde gesteld door de advocaat van [A] , [OO] . Deze heeft in het kader van het verzoek om bail voor zijn cliënt, aandacht gevraagd voor de affidavit van [U] . Hij las de weergave daarvan uit de krant voor en betoogde ter onderbouwing van zijn verzoek om bail voor [eiseres 1] :

“In summary, I submit that prima facie, the quality of the evidence is poor. (…) The affidavit of [U] is a very serious issue which must not be taken lightly by this Tribunal.”

VI.1.b.ii gebruik verklaringen bij de veroordelingen

VI.1.b.iii gebruik verklaringen bij de arrestatie en detentie

Uit de onder 4.91 geciteerde verklaring van de advocaat van [A] leidt de rechtbank af dat de schriftelijke verklaringen van de door [U] en [V] genoemde omgekochte getuigen wellicht een rol hebben gespeeld bij de arrestatie en detentie van de echtgenoten van eiseressen. De affidavit van [U] wordt immers opgebracht in verband met een verzoek om bail. [T] heeft in zijn rapport een analyse gemaakt van het beschikbare bewijs. Hij heeft geschreven (onder 1.19):

“On the last day of my visit (29 March), the prosecution served on the defence a bundle of the statements of the witnesses on whom they rely. I have analyzed these statements in great detail (see Part E and Appendix 9).”

In Appendix 9 van zijn rapport, waarnaar eiseressen ook verwijzen ter onderbouwing van hun stellingen over (het gebruik van) verklaringen van de gesteld omgekochte getuigen, heeft [T] de verklaringen van de getuigen in het proces opgesomd. [T] heeft geschreven dat deze bijlage bij zijn rapport:

“is my attempt at a detailed and neutral analysis of the disclosed statements of all eyewitnesses, that is, the witnesses relied upon by the prosecution who claim to have seen part of the events of 21 May 1994.”

Daarbij heeft hij wel het volgende voorbehoud gemaakt:

“I must stress that they are concerns rather than conclusions since they are based on a reading of papers rather than on a hearing of the live evidence.”

Volgens de samenvatting in Appendix 9 bij het rapport van [T] heeft [U] , in de verklaring waarvan hij in zijn affidavit stelt dat deze onder dwang is afgegeven, verklaard dat hij, toen hij op weg was naar de markt in Kobaga, een witte auto zag aankomen, die werd tegengehouden door een beveiligingsbeambte, die de bestuurder van de auto vroeg om rechtsomkeert te maken. In Appendix 9 van het rapport van [T] staat dat deze verklaring van [U] verder inhoudt:

“I saw so many people gathered round the place. There was a big argument that I came to know the man inside the white car who was arguing with the uniformed men was [I] . I also saw Mr. [W] inside his own car near [I] ’s car. After much argument when they were about to go back, I heard mr [I] said in Ogoni language “GBO BEDERE EBADI GIOKO EBAGE DONE KPEGE NI EBA LEELA GBO BE KO BAA SIMEE AALII SI - GIOKO A KOLA NU EALEEMAI ONAA NII - VA” meaning in English that it is those vultures who are at Gioko sharing money that send the uniform men to arrest me. He told the crowd who gathered around there that they should go to Gioko and deal with the Vultures. The whole crowd moved toward Gioko.”

Appendix 9 bij het rapport van [T] bevat geen samenvatting van verklaringen van [V] of [II] . Wel staan daarin samenvattingen van verklaringen van andere door [U] en [V] genoemde getuigen die zouden zijn omgekocht, te weten [PP] (wellicht [KK] ), [NN] , [JJ] , [LL] en [MM] . Deze houden het volgende in:

- [PP] heeft verklaard dat hij hoorde dat [I] sprak over vultures,

- [NN] heeft verklaard dat [eiseres 2] de aanvallers leidde die [Q] dood knuppelden en dat hij de aanvallers uiteindelijk beval te stoppen,

- [JJ] heeft verklaard dat [eiseres 2] tijdens de bijeenkomst op 21 mei 1994 zei: “let us kill them”,

- [LL] heeft [D] genoemd als iemand die hij herkende onder de mensen die de VW kever duwden in het door [T] genoemde “Volkswagen Beetle Incident”. [T] heeft hierover vermeld:

“ In the car he saw the naked body of a fat man. 2 other corpses were being carried on an “improvised stretcher”. Of these 2 one was the body of [R].”36

a. [Y] in opdracht van SPDC en/of een vertegenwoordiger van SPDC aanwezig was/waren bij de bijeenkomst(en) waarbij deze getuigen de door anderen voorbereide verklaringen moesten opstellen/ondertekenen en/of

b. SPDC financieel heeft bijgedragen aan de betalingen aan deze getuigen en/of

c. SPDC deze getuigen een baan in het vooruitzicht heeft gesteld, en

a. de veroordeling van de echtgenoten van eiseressen door het tribunaal en/of

b. de arrestatie en detentie van de echtgenoten van eiseressen en/of

c. de detentie van eiseressen.

Deel (ii) van de bewijsopdracht is alleen relevant voor het geval de betrokkenheid van SPDC als bedoel onder (i) komt vast te staan. Eiseressen worden om proceseconomische redenen toegelaten tot het bewijs van beide onderdelen van de bewijsopdracht. Of en in hoeverre dit verwijt van eiseressen daadwerkelijk opgaat, zal na de bewijslevering worden bezien.

VI.1.c [N]

4.100. Met gedaagden is de rechtbank van oordeel dat dit verwijt geen doel treft. Er is geen grond om de gedragingen van [N] tijdens het proces op enige wijze aan SPDC en/of de andere gedaagden toe te rekenen of om enige betrokkenheid van gedaagden daarbij aan te nemen. Die gevolgtrekking kan niet worden gestoeld op de vaststaande feiten en volgt ook niet uit de stellingen van eiseressen. De rechtbank licht dit als volgt toe.

4.101. Eiseressen kennen groot gewicht toe aan de onder 2.20 bedoelde inter office memo van [M] van SPDC van 25 februari 1994 en aan het gegeven dat [N] Operation Restore Order Ogoniland heeft geleid en publiekelijk zou hebben verkondigd dat hij handelde in opdracht van Shell. Gedaagden betwisten dat laatste gemotiveerd en lichten toe dat de in de memo bedoelde betalingen ‘field allowances’ betroffen die de Nigeriaanse autoriteiten in rekening brachten bij SPDC voor verleende assistentie ter bescherming tegen het aanhoudend en steeds extremer wordend geweld waarmee SPDC zich geconfronteerd zag voor zij haar activiteiten in Ogoniland staakte.

4.102. Onder verwijzing naar schriftelijke verklaringen, onder meer een verklaring van [QQ] , in de Kiobel -procedure, stellen eiseressen dat SPDC [N] ook tijdens het proces heeft betaald. [QQ] heeft verklaard dat hij drie keer getuige is geweest van het overhandigen van geld door SPDC aan [N] , waarvan twee keer door [RR] . Deze verklaringen – waarvan gedaagden overigens gemotiveerd betwisten dat zij juist en betrouwbaar zijn – zien echter alle op vermeende betalingen in verband met de Operation Restore Order Ogoniland.

4.103. De rechtbank merkt op dat onduidelijk is wat de grondslag is voor betaling van de field allowances aan [N] die worden genoemd in de interoffice memo. De rechtbank laat dat voor wat het is, aangezien geen enkel verband is gesteld of gebleken tussen deze betalingen en de rol die [N] vervulde tijdens het proces. Ook uit de door eiseressen overgelegde verklaringen blijkt niet van enige betaling van SPDC aan [N] gedurende of in verband met het proces. Uit hetgeen eiseressen naar voren brengen over de contacten tussen SPDC en [N] in de jaren voor het proces kan alleen worden afgeleid dat [N] betrokken is geweest bij optreden van de Nigeriaanse overheid rond de installaties van de joint venture in Ogoniland en dat SPDC betalingen aan hem heeft verricht in de vorm van field allowances. Ook als [N] zichzelf zag als protegé van SPDC/de Shell-groep, betekent dat niet dat gedaagden op enigerlei wijze betrokken waren bij [N] ’s optreden tijdens het proces. Om die conclusie te kunnen trekken, moet sprake zijn van concrete feiten en omstandigheden waaruit volgt dat gedaagden via [N] hebben getracht het proces te beïnvloeden of anderszins betrokken waren bij [N] ’s optreden tijdens het proces. Dergelijke concrete feiten en omstandigheden zijn niet gesteld of anderszins gebleken.

VI.2 aanbod tot beïnvloeding proces onder voorwaarde dat MOSOP haar protest tegen SPDC zou staken

4.104. Vaststaat dat [L] begin 1995 heeft gesproken met de broer van [I] , [SS] . Eiseressen stellen dat [L] toen aan [SS] heeft aangeboden om het proces te beïnvloeden, onder de voorwaarde dat MOSOP haar protesten tegen SPDC zou staken.

4.105. In de Nigeria Update van 6 april 1995 heeft [L] verslag gedaan van een gesprek dat hij die dag had met de Britse ambassadeur, [TT] , die hij in het verslag heeft aangeduid als BHC [de afkorting voor de British High Commissioner]. Dit verslag vermeldt dat [TT] heeft gesproken met [SS] en de boodschap heeft overgebracht dat [SS] met [L] wil spreken. [L] schrijft:

“I told the BHC that I might be prepared to meet him [ [SS] , toevoeging rechtbank] on an informal basis to see what he had to say, and the BHC suggested that he introduce me to him during the Queen’s Birthday celebrations at his house later this month.

I also made the point that, so long as the MOSOP leadership keep the claim for compensation against us we would find it impossible to deal with them formally. I also said that I will not become involved in [I] ’s trial in any way.

There is still a strong belief amongst these people that we Shell have the power to get [G] to let [I] off! Would that we had such power, we certainly would not have had the cash calls problems if we had!”

4.106. Op 20 april 1995 heeft [L] bij de Britse ambassadeur gesproken met [SS] en [UU] , één van de advocaten van [I] . De Nigeria Update van 24 april 1995 vermeldt hierover:

“We discussed the matter of opening a dialogue between Shell and the Ogoni people. I made the point in many ways that I felt that I could not be expected to open up Shell to a dialogue when we had learned from experience to distrust the methods employed by [I] against us. His use of the media to propagate what we felt were lies or distortions of the truth to a gullible world made us very wary indeed. I told him that they would have to modify their stance before we could contemplate a useful dialogue.

I also said that we were not about to start discussions as long as we had a claim for reparations for environmental pollution and back royalties and taxes of 10 billion hanging over our heads, figures that were quite preposterous.

(…)

MOSOP’S Whishes of Shell

I asked what exactly MOSOP wanted of Shell. OSW said that they wanted us to help to get the release of KSW and the removal of the army from Ogoniland.

I went over all the arguments against us doing either of the two things.

(…)

Dialogue?

The matter of a continued dialogue was raised again at the end. I said that I was happy to keep the door open to dialogue and I gave my contact numbers. However, I also said that I would not be able to talk about anything substantive as long as I was given reason to distrust MOSOP and its motives in wanting the dialogue. I said it was up to them to show there was a genuine change of approach before there would be much point in continued dialogue.”

4.107. [SS] heeft bij brief van 13 mei 1995 opdracht gekregen van zijn broer om het voorstel van [L] niet te accepteren. In de brief heeft [I] twee scenario’s geschetst om met [L] te bespreken, te weten:

4.108. [SS] heeft deze brief op 13 mei 1995 met [L] besproken, die in een Note for File hiervan verslag heeft gedaan:

- It was reiterated that his demand for Shell to become involved with political and legal matters of Nigeria was wrong and Shell would not do it, i.e. no royalties/taxes, no reparations, no interventions with the tribunal process.

- (…) In any case, it was important for Shell’s image and integrity, long term, to adhere to its business principles as we have stated in this case.

- We were keen to address the issues of Community Development and the Environment as soon as possible even ahead of resuming operations, provided the situation on the ground was peaceful (…) We were prepared to sit down and discuss these two areas of mutual interest and get advice/input from MOSOP. However, first and foremost we needed to satisfy ourselves that we can trust MOSOP. (…)

- (…) We would not have the confidence to sit down with MOSOP to consider areas of mutual interest unless these false claims and attacks were stopped. Such cessation would be seen as a display of MOSOP’s willingness to sincerely explore common grounds with Shell in a trustworthy manner. (…)

The meeting was summarised to O-W from our viewpoint that the discussion has not moved forward since it started. We reiterated that we would be prepared to discuss areas of mutual interests only, namely, Community Development and Environment, but only if the basis for trust was established. The minimum we would expect as indication of display of trust on MOSOP’s part would be the cessation of deliberate and false accusations against Shell, and not urging Shell to become involved in Nigerian politics against its business principles. Finally, we added that until there was a change in MOSOP’s attitude and approach, we saw was no basis for continuing the dialogue for the meantime, even though the door was not shut.”

4.109. In een interoffice memorandum aan [VV] , destijds Area Coordinator bi SIPC van 22 augustus 1995 heeft [L] hierover geschreven:

“I offered [SS] the possibility that we would be prepared to put in some humanitarian aid (medical?) in exchange for the undertaking by his brother to soften their official stance on two key issues for us: 1. the outrageous claims (…) against Shell for royalties and reparations, and 2. the claim that we had funded the military in their clean up operations, to “clear the way” for our return.

(…)

I am not sure that we want to be moving towards unilateral aid: we need something in return from the MOSOP elected representatives. (…) Don’t forget that the government see MOSOP as terrorists and our dealing with them could be misconstrued.”

4.110. Uit de onder 4.105 tot en met 4.109 bedoelde verslagen en brief van [I] volgt dat [L] in de gesprekken met [SS] onderscheid heeft gemaakt tussen twee verschillende onderwerpen: 1) de reactie van SPDC op het verzoek om te interveniëren in het proces en 2) een dialoog met een eventuele bijdrage van SPDC aan projecten in het kader van Community Development and the Environment. Deze verslagen vermelden ten aanzien van het eerste onderwerp dat [L] tijdens de gesprekken met [SS] steeds duidelijk heeft gemaakt dat SPDC niet zal overgaan tot de door [SS] gevraagde interventie in het proces. Zie bijvoorbeeld de opmerking in het onder 4.108 bedoelde verslag: “(…) his demand for Shell to become involved with political and legal matters of Nigeria was wrong and Shell would not do it (…) no interventions in the tribunal process.” Dit sluit aan bij de opmerking van [L] tegen de Britse ambassadeur voordat hij met [SS] sprak, dat SPDC op geen enkele manier betrokken wilde raken bij het proces van [I] (zie 4.105). Uit de verslagen volgt dat alleen is gesproken over eventuele humanitaire (medische) hulp aan [I] “to soften their stance on two key issues for us” (zie 4.109). De vraag om te interveniëren in het proces is steeds ongeclausuleerd negatief beantwoord, met de uitleg dat SPDC zich niet mengt in dit soort kwesties, omdat dit tegen de business principles ingaat. Wel heeft [L] voorwaarden gesteld aan het tweede onderwerp van gesprek, een dialoog met een eventuele bijdrage van SPDC aan projecten in het kader van Community Development and the Environment. Dit zijn de voorwaarden waarop eiseressen doelen. Deze voorwaarden zien echter uitsluitend op het tweede onderwerp. Eén van deze voorwaarden was overigens “not urging Shell becoming involved in Nigerian politics against its business principles” (zie 4.108). Dat bevestigt dat [L] tijdens de gesprekken duidelijk heeft gemaakt dat SPDC onder geen enkele voorwaarde zou interveniëren in het proces.

4.111. In hun schriftelijke verklaringen koppelen [SS] en [UU] daarentegen de door [L] gestelde voorwaarden aan de afwijzing van het verzoek om te interveniëren in het proces. De rechtbank is van oordeel dat deze verklaringen geen afbreuk kunnen doen aan de hiervoor onder 4.110 getrokken conclusies. De rechtbank neemt daartoe in aanmerking dat de hiervoor weergegeven door SPDC opgestelde verslagen in de regel op de dag van het gesprek of kort daarna zijn opgesteld. Eiseressen aanvaarden deze verslagen van [L] op alle andere punten als juist. De schriftelijke verklaringen van [SS] en [UU] zijn daarentegen jaren na dato afgelegd en geven de herinnering weer van wat destijds is besproken. Zonder nadere toelichting – die ontbreekt – ziet de rechtbank geen grond om op basis van deze schriftelijke verklaringen aan te nemen dat de verslagen van [L] geen juiste weergave van de gesprekken vormen. Daarmee is geen ruimte voor de door eiseressen aangeboden nadere bewijslevering op dit punt.

4.112. De rechtbank concludeert dat er geen grond is voor het verwijt dat gedaagden hebben aangeboden om het proces te beïnvloeden onder de voorwaarde dat MOSOP haar protesten tegen Shell zou staken.

VI.3 niet interveniëren in het proces

4.113. Eiseressen verwijten gedaagden dat zij niet (publiekelijk) hun invloed hebben aangewend om de Nigeriaanse overheid te bewegen tot een fair trial en tot clementie voor de Ogoni 9. Gedaagden hadden dit volgens eiseressen kunnen en moeten doen door:

4.114. Vaststaat dat gedaagden gedurende het proces en voor de tenuitvoerlegging van de vonnissen verzoeken van (rechts)personen en organisaties ontvingen om zich in het proces te mengen (zie onder 2.29). Gedaagden voeren aan dat zij de overtuiging hadden en hebben dat een commerciële partij zich niet behoort te mengen in een interne juridische aangelegenheid van een soevereine staat. Zij hebben dit in hun Business Principles vastgelegde uitgangspunt destijds ook consequent uitgedragen, aldus gedaagden, die verder toelichten dat zij (a) het proces volgden en (b) stille diplomatie hebben aangewend.

VI.3.a volgen proces

4.115. Zoals hiervoor aan de orde is geweest, volgde SPDC het proces via de advocaten van het kantoor van [Y] . Zij ontving verslagen van de zittingen. Vanaf de Nigeria Update van 30 mei 1994 die vermeldt dat [I] het weekend daarvoor is opgepakt en vastgezet op verdenking van de moord op vier Ogoni leiders, is [L] in de Nigeria Updates regelmatig ingegaan op de actuele stand van het proces en op ontwikkelingen in verband daarmee. Ook heeft [L] in de Nigeria Updates verslag gedaan van hetgeen over het proces aan de orde is gekomen in de gesprekken die hij voerde met de Nederlandse en Britse ambassadeurs. Hij hoorde bijvoorbeeld van de Britse ambassadeur dat een Britse rechter een deel van het proces heeft bijgewoond op verzoek van de Britse regering om te bezien of het proces eerlijk verliep en hij heeft in de Nigeria Update van 4 juni 1995 vermeld:

“The Judge apparently concluded that it was flawed (some technical points apparently.”
Eerder, op 6 april 1995, had hij in de Nigeria Update genoteerd:

“The BHC believes that although the charges should not stick the government will make sure that he is found guilty. He would then be sentenced to death, and reprieved after giving in to pressure from outside, but be incarcerated for a very long time.

The feeling is that this trial by Tribunal will go the way of all others of the kind in the past here: nobody had ever been found innocent. Hence those around [I] are using all methods to try and influence this.”

4.116. [L] zond zijn berichten aan de Nederlandse en Britse Service Companies, SIPC te Londen en (in kopie) SIPM te Den Haag (zie onder 2.19). Tijdens een vergadering in februari 1993 in Londen, waarbij vertegenwoordigers van de Service Companies en SPDC aanwezig waren, is gesproken over [I] en MOSOP, die in de notulen werden aangeduid als een risico voor de internationale reputatie van de Shell-groep, waarvoor urgent attention werd gevraagd. De notulen vermelden dat is afgesproken dat:

“SPDC and SIPC PA (Public Affairs) departments to keep each other more closely informed to ensure that movements of key players, what they say and to whom is more effectively monitored to avoid unpleasant surprises and adversely affect the reputation of the Group as a whole.”

Kort nadat het proces in februari 1995 was begonnen, is in maart 1995 de Nigeria Issue Contact Group opgericht binnen de Shell-groep, om de ontwikkelingen in Nigeria te volgen en daarop te kunnen reageren.

4.117. Niet ter discussie staat dat de moedermaatschappijen op de hoogte waren van het proces en de wereldwijde aandacht daarvoor. Gedaagden, waaronder de moedermaatschappijen, waren op de hoogte van de kritiek op de onafhankelijkheid van het tribunaal en de eerlijkheid van het proces, die onder meer is geuit in de rapporten van [T] , Human Rights Watch en Amnesty International. Vaststaat dat gedaagden – juist ook de moedermaatschappijen – door verschillende non-gouvernementele organisaties zijn opgeroepen te interveniëren in het proces.

VI.3.b Stille diplomatie

4.118. Gedaagden hebben toegelicht dat zij hebben gekozen voor de weg van de stille diplomatie. Wat de Shell-groep heeft gedaan, kan worden verdeeld in drie onderdelen, te weten de contacten die [L] tijdens het proces heeft gehad met Nigeriaanse functionarissen (VI.3.b.i), andere contacten van (functionarissen van) entiteiten binnen de Shell-groep over het proces (VI.3.b.ii) en de gebeurtenissen in de periode tussen het vonnis en de executie daarvan (VI.3.b.iii). De rechtbank gaat daarbij uit van de inhoud van de Nigeria Updates en andere verslagen van [L] en van besprekingen binnen de Shell-groep, waarop zowel eiseressen als gedaagden hun feitelijke standpunten baseren. Ook betrekt de rechtbank in het navolgende de getuigenverklaringen uit de Kiobel -procedure van [L] , [X] en [WW] , die in de relevante periode Group Managing Director was, waarop partijen zich allebei beroepen.

VI.3.b.i contacten tussen [L] en Nigeriaanse functionarissen

4.119. Op 22 juli 1995 heeft [L] gesproken met [G] . Daags daarvoor had hij de Britse ambassadeur gesproken over de aankomende ontmoeting met [G] . Hij hoorde op dat moment van de Britse ambassadeur dat de tweede groep advocaten in het tribunaal was gestopt omdat zij vonden dat zij hun taak niet behoorlijk konden vervullen omdat het proces werd bepaald door de Nigeriaanse militairen. [L] heeft daarover genoteerd:

“He seemed to be quite sure that KSW [ [I] , toevoeging rechtbank] will be convicted, perhaps to the death penalty, to be commuted later on to life imprisonment. I told him that this would be a very unpleasant outcome for Shell, as the international outrage would certainly involve us. The time between conviction and commutation of the sentence would also be critical to us. There is also the link to the coup plotters: if some of them are shot, then the outside world will, probably justifiably, conclude that KSW may also be executed, and therefore renewed internationalisation of the KSW/Ogoni issue could be triggered off even before that verdict is announced.”

4.120. Ter voorbereiding op het gesprek met [G] sprak [L] op 21 juli 1995 ook met [F] , de tweede man in Nigeria, die hem vertelde:

“The HoS [Head of State, [G] , toevoeging rechtbank] is very touchy on the matter of foreign criticism, and on the Ogoni issue. He suggested that we should not raise either issue although it may still come up.”

Uit de Nigeria Update van 23 juli 1995 volgt dat [L] dit advies heeft opgevolgd en tegenover [G] niet zelf is begonnen over de Ogoni-kwestie en/of het proces. Met hun opmerking daarover gaan eiseressen ten onrechte eraan voorbij dat dit op uitdrukkelijk advies van [F] is gebeurd. Tijdens dit gesprek heeft [G] de Ogoni-kwestie aan de orde gesteld. [L] schreef hierover:

“After I had finished with my part (which lasted about 1 ½ hours) he said he had something he wanted to raise with me. The Ogoni issue!

- [G] ’s irritation with Shell’s public statements

He suddenly became very strident on the subject, complaining that the biggest company in Nigeria, who had the best knowledge of the activities on the ground in the Ogoni area, had in his eyes failed to adequately portray the real facts of the case to the outside world.(…)

He put me on the spot, and I was finding it particularly hard to get through to him that it was not up to us to defend the government’s role. After a long discussion, during which he again became quite heated, he said that he accepted that Shell could not refer to the government’s performance in its public statements.

- Shell’s efforts to tread between mines

I told him of our efforts to get the public to understand our position (referring to the Ogoni briefing paper). When I mentioned this, he again became quite incensed, saying that he had read this document and that he found this also to woolly and not sufficient clear on what the real facts were. (…)

- Shell’s non-political stance

At this point I tried to defuse the situation by going over the non-political stance that we had taken, mentioning that our job was to try and do our best to help the government to develop its oil and gas reserves as efficiently as possible, and that we could not take sides with the government on such a sensitive issue. I must say that after explaining this he calmed down a bit, but I was left with the distinct impression that he was not really happy nevertheless.

(…)

I told him of the pressures we as Shell were under on the Ogoni issue internationally and that we had to tread extremely carefully in order to try and minimise the potential (or actual) damage such an issue could cause worldwide business. (…)I told him that we were very conscious of the government’s irritation with the public villification it was getting on the Ogoni Issue but that we also were being tied into the matter in ways which we also felt were quite wrong.

(…)

I conclude from what he [ [G] ] said that he had no sympathy for [I] whatsoever, and we must therefore prepare ourselves for a conviction in this trial with all the difficulties that portends for us.

(…)

He wants us to support him, but I think he now understands better that we have some very clear limits to what we can do publicly, or in private for that matter.”

4.121. De rechtbank leidt hieruit af dat [G] wenste dat SPDC/de Shell-groep de Nigeriaanse autoriteiten zou steunen in de Ogoni-kwestie en dat [L] in reactie hierop heeft gewezen op de niet-politieke koers van SPDC/de Shell-groep. Niet blijkt dat [L] zich tijdens dit gesprek met [G] heeft uitgesproken over het recht van de verdachten op een eerlijk proces. [L] heeft tijdens de Kiobel -procedure verklaard dat hij dit in andere gesprekken met Nigeriaanse functionarissen wel heeft gedaan. Ten aanzien van de vraag of gedaagden zich gedurende het proces (publiekelijk) hebben uitgesproken over het recht van de verdachten op een eerlijk proces heeft [L] in de Kiobel -procedure als volgt verklaard:

Q. “Shell Nigeria did say that he [ [I] , toevoeging rechtbank] is entitled to due legal process?” Do you see that?

A. Correct.

Q. Is that referring to statements you made?

A. Yes. As I testified earlier, that’s what I’m referring to.

Q. And it’s your recollection that you made these statements prior to Mr [I] ’s conviction?

A. I believe many times and publicly and privately.

(…)

Q. Did you convey to any officials of the Nigerian government that there was a perception internationally that the trial did not meet the standards of due legal process?

A. I spent all my time leading through that process, trying to get people to understand we wanted proper legal process and there was a concern being reported in the press that this was not occurring. Hence the reason I was making the statements.”

Op grond van deze verklaring stelt de rechtbank vast dat [L] in gesprekken met Nigeriaanse functionarissen het recht op een eerlijk proces van de Ogoni 9 aan de orde heeft gesteld. Over de keuze voor de weg van stille diplomatie heeft [L] in de Amerikaanse Kiobel-procedure als volgt verklaard:

Q. (…) do you see the sentence: “Our experience suggests that quiet diplomacy afforded the very best hope for [I] ”?

(…)

A. I worked in many countries where there’s a central government with a lot of control, and my experience has been in the past in other countries like Malaysia or the Middle east and so on that to get action on sensitive issues it is better to do it with quiet diplomacy than to make it a public domain issue, where people become very polarised and very quickly. In the Western World people tend to be more public with these things. In the developing things success generally requires a degree of quiet diplomacy rather than public debate.”

VI.3.2 andere contacten met Nigeriaanse functionarissen

4.122. Op 16 maart 1995 hebben functionarissen van andere Shell-entiteiten, waaronder [XX] , head of Public Affairs van de Shell-groep, (hierna: [XX] ) in Londen over het proces gesproken met de Nigeriaanse ambassadeur. De Nigeriaanse ambassadeur merkte over [I] op: “there is every chance he will be found guilty” en sprak over de ‘misinformatie’ over het proces van onder meer [YY] van The Body Shop. Volgens het verslag van deze ontmoeting:

“He [ de Nigeriaanse ambassadeur, toevoeging rechtbank] then called on Shell to put head together with the Mission to effectively debunk all the false allegations peddled against Nigeria and Shell over Ogoni and [I] .

4.123. Net als tijdens het onder 4.120 bedoelde gesprek dat [L] met [G] voerde, is hier van Nigeriaanse kant aangedrongen op het samen optrekken, waarbij [XX] heeft gewezen op de internationale kritiek op het proces en de klacht dat Shell geen druk uitoefende op de Nigeriaanse autoriteiten om [I] vrij te laten. Tijdens dit gesprek is afgesproken dat één van de rapporten van de onafhankelijke organisaties over het proces aan de Nigeriaanse ambassadeur zou worden verstrekt. Daarmee is tijdens en naar aanleiding van dit gesprek gewezen op de kritiek op het proces. Verder is niet ingegaan op het aandringen van Nigeriaanse kant om samen op te trekken in deze kwestie.

VI.3.3. de periode tussen de veroordelingen en de executies

4.124. Nadat het tribunaal op 30 en 31 oktober 1995 de Ogoni 9 tot death by hanging heeft veroordeeld, is tijdens de vergadering van het CMD van 31 oktober en 1 november 1995 besloten dat [L] contact zou zoeken met [G] om de zorgen van de Shell-groep uit te spreken over de tenuitvoerlegging van de vonnissen. [ZZ] – de toenmalige Regional Coordinator for Latin America and Africa bij SPIM – zou hetzelfde doen bij de Nigerian High Commissioner in Londen. [X] heeft hierover in de Kiobel -procedure het volgende verklaard:

“Q. Was the possibility of Mr [I] being executed discussed at any meetings of the Committee of Managing Directors?

A. yes, it was.

(…)

A. I do remember that we discussed in the Committee of Managing Directors whether the chairman should write a letter to ask for clemency. I think we discussed that twice, and the second time we decided that I would do so, yes.

(…)

Q What do you recall being discussed at the committee about that subject?

A. What we discussed at that particular meeting was whether we should, as a group, send a letter to the head of state and ask for clemency. As is recorded here, it was decided against, most definitely on the basis of advice from [L] , who—and I don’t specifically recall—may have said, “Don’t do that at this stage. Let me try and get to the head of state and talk to him.” In cases like this, as I explained earlier on, we would always, always follow the advice of the man on the spot because he is in the best position to judge whether sending a letter would be counter-productive or not and, at least at this stage, his advice must have been “don’t do it.”

Q. Do you have a recollection of Mr [L] making that advice?

A. Not a specific one, but I can well imagine that it went that way because that would be totally in line with our policy.

Q. What policy is that?

A. The policy is not to interfere from a distance in the affairs of an operating company.

(…)

A. I remember that the chief executive for a long time advised not to do that because he felt that a direct contact with the head of state would be more appropriate and effective.

Q. It says here, “It was agreed that Mr [L] should seek access to the head of state to explain Shell’s concerns”.

(…)

A. I do remember that we felt that it was necessary to do something, and here we decided to give [L] a chance to talk to the head of state.”

4.125. De keuze voor [L] is door [WW] als volgt toegelicht:

“[L] had become a respected and trusted figure in Nigeria and, notwithstanding the criticism that he attracted to himself by raising this subject with [G] —and you saw his note about how the President got very agitated when he did bring it up on that one occasion— [L] , having been born in Nigeria and feeling passionate about Nigeria—you know [L] , I’m sure—was quite the best individual to express these views to the Nigerian authorities; whether the president himself, [F] or anyone else of great seniority in Nigeria.”

4.126. In de Nigeria Update van 2 november 1995 heeft [L] geschreven over een ontmoeting op 1 november 1995 met [F] . Deze Update vermeldt onder meer dat de reden voor dit bezoek was dat [L] [G] wilde bezoeken:

“The visit to the Head of State [ [G] , toevoeging rechtbank] would have the objective of trying to obtain his support for clemency and the commutation of the recent sentence of death on [I] for his part in the murder of 4 Ogoni elders in May 1994.(…)

[F] agreed to request the HoS [Head of State] for an audience for him and I on the 17th or the 18th November, after his (S’s) return from a visit to South Africa.

[F] advised very strongly against Shell sending any letter to the Head of State asking for clemency for KSW. He felt that it would be taken very badly and that it may seriously jeopardise the objective.

He did not believe that [G] would carry out the sentence, nor did he expect any sudden moves: rather, he expected that a final decision on the matter may well be made much later in the year, possibly in December. He felt that having given clemency to the military in the recent coup plotters saga he would not be able to do any differently with a civilian.

I emphasised that Shell would be obliged to defend itself against criticism from many quarters, both locally and internationally, over the next weeks and that we could not take the government’s corner. He [ [F] ] accepted this as a matter of fact. He did however remind me of the HoS’s demand that Shell be more (publicly) supportive, and he said that HoS felt that the government were doing what they could to help Shell!

(…)

S told me that [G] seemed to have valued our last talk very highly and he felt that he would welcome a fairly frequent dialogue of this kind. (…) This bodes well if true.”

Het beoogde gesprek tussen [L] en [G] heeft echter niet plaatsgevonden. [L] heeft in de Kiobel -procedure verklaard dat hij zowel voor als na het opleggen van de doodstraf heeft geprobeerd om een afspraak te maken met [G] , maar dat dat niet is gelukt.

4.127. Tijdens de vergadering van het CMD van 7 november 1995 is besloten om uit naam van de Shell-groep een verzoek om clemency op humanitaire gronden aan [G] te sturen. [X] heeft hierover in de Kiobel -procedure het volgende verklaard:

“Q. At this meeting of the Committee of Managing Directors was it decided that you should send a personal letter to President [G] ?

A. Yes, it was, yes.

Q. Can you recount for me, as best you can, how that decision came about?

A. I don’t have a detailed recollection, but I think what made us decide to do that was that [L] had not been able to talk to the head of state directly. He tried. At the previous meeting I remember we took his advice that he would seek an appointment with the head of state, so we decided not to send a letter. Now that that discussion had not taken place, we felt that we had to do something. The discussion was “Why are we doing that, if we do it at all?” I do recall that I said, “We do that on humanitarian grounds”—I could well have added to that, that I am absolutely against the death penalty—“and now that it looks as if this is moving in that direction in the case, we have to indeed make it known to the head of state that we are against that.”

Q. Did Mr [L] change his recommendation as to whether or not a direct request for clemency should be made?

A. That I don’t recall, but I think it is much more likely to think that, after we learned that he had been unable to see the head of state, we felt that we had to do something.

(…)

Q. There is reference to this letter being a personal letter. Is that correct? This is a personal letter?

A. It is personal in a way that it is from person to person, yes. But I think it’s quite clear in what capacity it is written. It doesn’t say writing to the head of state from his private address. It clearly states Mr [X] writing to the head of state in his capacity as chairman of the Committee of Managing Directors of the Royal Dutch Shell group of companies.

Q. The address that’s located on the bottom of this letter?

A. That is the address of Royal Dutch.

(…)

A.(…) Because this had become, at this particular time, an issue which was not just an SPDC issue, but was an issue for the group as a whole. The group was attacked everywhere almost, and we felt that, as a group, we had to show that we, indeed, were of the opinion that, whatever the conclusion of the legal process was in Nigeria, that it’s not something for us to interfere with; that we would be against the death sentence.”

Vervolgens is op 8 november 1995 namens de gehele Shell-groep het onder 2.36 bedoelde verzoek om clemency gedaan voor de negen personen die ter dood waren veroordeeld door het Ogoni-tribunaal. Dit verzoek is aan de Nigerian High Commissioner overhandigd, met het verzoek dit door te sturen aan [G] .

VI.3.4 toetsing

4.128. Uit het voorgaande volgt dat gedaagden uitdrukkelijk de keuze hebben gemaakt om, gelet op hun Business Principles, niet te interveniëren in politieke en juridische kwesties van het land waarin zij opereerden en zich niet publiekelijk uit te spreken over het proces, maar de weg van de stille diplomatie te volgen. Zij hebben ook daarnaar gehandeld. In de gesprekken met Nigeriaanse functionarissen werden zij geconfronteerd met een wens samen op te trekken, waaraan niet is voldaan. Verder heeft [L] zich tijdens het proces in algemene zin uitgesproken over het recht op en het belang van een eerlijk proces voor de Ogoni 9. In ieder geval in de periode tussen de veroordeling en de executies werd het proces en het lot van de Ogoni 9 gezien als een kwestie die de Shell-groep als geheel raakte en niet (langer) als een lokale kwestie waarmee (alleen) SPDC van doen had. Ook toen is bewust ervoor gekozen om niet publiekelijk een verzoek om clemency te doen. Gekozen is voor de weg van de stille diplomatie, uiteindelijk uitmondend in de brief van 8 november 1995 namens de Shell-groep aan [G] .

4.129. Het verwijt van eiseressen aangaande het niet of onvoldoende interveniëren in het proces, kan alleen slagen als gedaagden, door het proces te volgen en te kiezen voor stille diplomatie en geen andere actie te ondernemen, de door eiseressen ingeroepen grondrechten van hun echtgenoten en/of van henzelf hebben geschonden. De stellingen van eiseressen impliceren dat gedaagden op grond van de door eiseressen ingeroepen grondrechten gehouden waren meer te doen dan zij hebben gedaan. De rechtbank heeft echter geen aanknopingspunten gevonden voor de juistheid van dat standpunt, bijvoorbeeld in de vorm van precedenten of breed gedragen opvattingen van Nigeriaanse rechtsgeleerden. Dergelijke aanknopingspunten zijn ook niet door partijen aangedragen in hun uitlatingen over de inhoud en toepassing van de door eiseressen ingeroepen grondrechten. De conclusie van de rechtbank luidt daarmee dat gedaagden deze grondrechten niet hebben geschonden door het proces te volgen en te kiezen voor stille diplomatie.

4.130. De rechtbank neemt bij dit oordeel mede in aanmerking de onder 4.121 weergegeven ervaringen van [L] die pleitten voor stille diplomatie, de onder 4.120 bedoelde waarschuwingen van verschillende kanten om omzichtig te werk te gaan bij het aan de orde stellen van kwesties bij [G] – die niet was gediend van kritiek en juist vond dat SPDC de Nigeriaanse overheid te weinig steunde – en het uitdrukkelijke advies van [F] om geen publiekelijk verzoek om clemency te doen, waarbij [F] bovendien de verwachting had uitgesproken dat er niet op korte termijn uitvoering aan het doodvonnis zou worden gegeven. Ook ging [F] ervan uit dat het doodvonnis, net zoals bij de militaire coupplegers was gebeurd, zou worden omgezet in een gevangenisstraf (zie 4.126). Desalniettemin is na de veroordelingen een serieuze en dringende poging tot beïnvloeding van het lot van de Ogoni 9 gedaan, met de beslissing van het CMD om [L] in Nigeria contact te laten zoeken met [G] en de afspraak dat [ZZ] de Nigeriaanse ambassadeur in Londen zou benaderen. Verder is met het uiteindelijk gedane clemency verzoek namens de hele Shell-groep, ondertekend door de voorzitter van het CMD, aan [G] duidelijk gemaakt dat dit een serieus en dringend verzoek betrof.

4.131. Daar komt bij dat er geen aanknopingspunten zijn om aan te nemen dat het proces anders zou zijn verlopen, en de echtgenoten van eiseressen niet zouden zijn veroordeeld en geëxecuteerd, als gedaagden anders hadden gehandeld dan zij hebben gedaan. Zoals gedaagden hebben aangevoerd, is het zeer de vraag of zij de invloed hadden op [G] die eiseressen hun toedichten en die destijds ook werd verondersteld, bijvoorbeeld door [I] (zie zijn brief van 13 mei 1995, onder 4.107) en degenen die gedaagden opriepen om (publiekelijk) stelling te nemen in verband met het proces en de veroordeling van de Ogoni 9. Uit de verslagen van de gesprekken van [L] met [G] volgt immers, dat [G] niet was gediend van kritiek, en juist vond dat SPDC de Nigeriaanse overheid te weinig steunde. Die verslagen vermelden ook de cash call problematiek; dat is de niet door eiseressen weersproken voortdurende inspanningen die SPDC moest betrachten om de Nigeriaanse regering te bewegen om te voldoen aan de cash calls die in het kader van de joint venture werden gedaan. [L] vat dit een en ander samen in zijn Nigeria Update van 6 april 1995:

“There is still a strong belief amongst these people that we Shell have the power to get [G] to let [I] off! Would that we had such power, we certainly would not have had the cash calls problems if we had!” (zie 4.105).

4.132. Eiseressen stellen – zonder nadere toelichting – dat gedaagden hadden moeten dreigen om de onder 2.39 bedoelde NLNG-deal, waarover met de Nigeriaanse overheid onderhandeld werd tijdens het proces, niet door te laten gaan of daaraan voorwaarden te verbinden. Mede tegen de achtergrond van hetgeen onder 4.131 is overwogen over de invloed die gedaagden daadwerkelijk hadden/konden uitoefenen, kan deze blote stelling geen doel treffen. Dat geldt ook voor de stelling van eiseressen dat gedaagden desnoods hadden moeten dreigen zich terug te trekken uit Nigeria. Hoewel het gegeven dat SPDC

– om andere redenen – in 1995 de oliewinning in Ogoniland heeft gestaakt, het betoog van gedaagden over de praktische onuitvoerbaarheid van het dreigement tot terugtrekking relativeert, kan deze enkele, niet nader toegelichte stelling eiseressen niet baten, reeds omdat niet aangenomen kan worden dat dit dreigement effect zou sorteren. Ook hier is het de vraag of eiseressen gedaagden niet meer invloed toedichten dan zij hadden op [G] , die niet was gediend van kritiek en juist vond dat SPDC de Nigeriaanse overheid te weinig steunde.

4.133. Voor zover gedaagden op grond van het toepasselijke Nigeriaanse recht al gehouden waren tot enige interventie, hebben zij genoeg gedaan door het proces te volgen en te kiezen voor stille diplomatie. De rechtbank zegt hiermee niet in algemene zin dat een onderneming in gevallen als deze stille diplomatie moet aanwenden. De rechtbank oordeelt dat gedaagden niet gehouden waren om meer te doen, zoals eiseressen betogen. Het verwijt dat gedaagden niet (publiekelijk) hun invloed hebben aangewend om de Nigeriaanse overheid te bewegen tot een fair trial en tot clementie voor de Ogoni 9 gaat dus niet op.